ՄԻՊ ԶԵԿՈՒՅՑԸ. ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈւՆՔՆԵՐ

ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի 2014թ. տարեկան զեկույցը
6.1 ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈւՆՔՆԵՐ
Խաղաղ, առանց զենքի հավաքներ անցկացնելու իրավունքը անձի հիմնարար իրավունքներից է, որն ամրագրած է ինչպես ՀՀ Սահմանադրությամբ, այնպես էլ Հայաստանի Հանրապետության կողմից վավերացված մի շարք միջազգային պայմանագրերով:
Այսպես, ՀՀ ոստիկանության տվյալների համաձայն՝ հավաքների մասնակիցների դեմ վարչական իրավախախտում կատարելու վերաբերյալ գործերով 2014 թվականին ՀՀ վարչական դատարան են ներկայացվել թվով 119 հայցադիմումներ, որոնց մի մասը վերաբերել է 2013 թվականին արձանագրված իրավախախտումներին: 2014 թվականին ներկայացված հայցերի ընթացքի ուսումնասիրությամբ արձանագրվել է հետևյալ վիճակագրական պատկերը.

17 գործով Ոստիկանությունը հրաժարվել է հայցից
21 գործով Հայցադիմումները դատարանի կողմից վերադարձվել են թույլ տրված սխալները վերացնելու նպատակով, սակայն Ոստիկանության կողմից նորից չեն ներկայացվել դատարան՝ ապացույցների անբավարար լինելու հիմքով:
12 գործով Վարչական դատարանի կողմից բավարարվել են Ոստիկանության հայցերը:
69 գործ Գտնվում են քննության փուլում:

Այսպիսով, 2014 թվականին ներկայացված հայցերի ընթացքի վերլուծությամբ (բացառությամբ քննության փուլում գտնվող գործերի) արձանագրվել է, որ դատարան դիմելուց հետո Ոստիկանությունը, ըստ էության, հրաժարվել է հավաքի մասնակիցների դեմ ներկայացված 38 հայցադիմումից՝ հիմնականում ապացույցների անբավարարության պատճառաբանությամբ: Այս ցուցանիշը վկայում է նաև այն մասին, որ համապատասխան դեպքերում վարչական իրավախախտման վերաբերյալ արձանագրությունները, ինչպես նաև հավաքի մասնակիցներին վարչական ձերբակալման և վարչական բերման ենթարկելու գործողությունները ևս եղել են չհիմնավորված:
Ինչ վերաբերում է վարչական ձերբակալմանը, ապա համաձայն Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքի 259-րդ հոդվածի` այն կարող է իրականացվել բացառիկ դեպքերում՝ օրենքով սահմանված նախապայմանների առկայության դեպքում889: Ակնհայտ է, որ վարչական ձերբակալումը չի կարող
889 Վարչական իրավախախտումները կանխելու նպատակով, եթե սպառվել են ներգործության մյուս միջոցները, անձը պարզելու, վարչական իրավախախտման վերաբերյալ արձանագրություն կազմելու նպատակով, եթե տեղում այն կազմելը հնարավոր չէ և եթե արձանագրություն կազմելը պարտադիր է, ինչպես նաև գործերի ժամանակին ու ճիշտ քննումը և վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ գործերով որոշումների կատարումը ապահովելու նպատակով:
305 էջ
իրականացվել վարչական իրավախախտման կատարման յուրաքանչյուր դեպքում, ինչպես նաև օրենքով սահմանված հիմքերի շրջանակից դուրս որևէ այլ հիմքով: Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքով նախատեսված է նաև խախտողին բերման ենթարկելը՝ վարչական իրավախախտման վերաբերյալ արձանագրություն կազմելու նպատակով. եթե արձանագրություն կազմելը պարտադիր է, երբ տեղում այն կազմել հնարավոր չէ, խախտողը Ոստիկանության աշխատողի կողմից կարող է բերվել Ոստիկանություն: Այնուհանդերձ, Ոստիկանության գործողությունների, արձանագրությունների և դատական ակտերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ շատ դեպքերում վարչական ձերբակալման կամ վարչական բերման գործողությունները իրականացվել են ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված իրավական հիմքերի բացակայությամբ: Ավելին, Ոստիկանության կողմից չեն հիմնավորվել անձին ոստիկանության բաժին բերելու հիմքերը, անհրաժեշտությունը, տեղում արձանագրություն կազմելու անհնարինությունը, իսկ մի շարք դեպքերում վարչական ձերբակալումը կամ վարչական բերման գործողությունը ուղղակիորեն օգտագործվել են որպես հավաքը դադարեցնելու կամ խոչընդոտելու միջոց: Հավաքի մասնակիցներին առանց հիմնավորման Ոստիկանության բաժին բերելու գործողությունների իրավաչափության վերաբերյալ առկա են նաև Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (ՄԻԵԴ) վճիռներ: Օրինակ`
գործերից մեկով ՄԻԵԴ-ը Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին կոնվենցիայի (ՄԻԵԿ) 11-րդ հոդվածի խախտում է ճանաչել այն հիմքով, որ հավաքի մասնակիցները ոստիկանություն էին բերվել վարչական իրավախախտում կատարելու հիմքով, սակայն Կառավարության կողմից չէր հիմնավորվել, որ վարչական իրավախախտման վերաբերյալ արձանագրության կազմումը տեղում եղել է անհնար890:
Մի շարք դեպքերում Ոստիկանության կողմից ներկայացվող պահանջը հավաքի մասնակիցներին եղել է ոչ իրավաչափ, այս պահանջի չկատարումը իր հերթին հիմք է հանդիսացել անձին բերման կամ վարչական ձերբակալման ենթարկելու և վարչական իրավախախտման վերաբերյալ արձանագրություն կազմելու համար: Այսպես օրինակ, 2014 թվականի ապրիլի 4-ին Պաշտպանի աշխատակազմի ներկայացուցիչները ներկա են գտնվել ՀՀ գլխավոր դատախազության շենքի մոտ անցկացվող բողոքի ակցիային, երբ հավաքի ընթացքում մասնակիցներից մեկը հատել է փողոցը և կանգնել Դատախազության շենքի դիմաց՝ պաստառը ձեռքին, վերջինիս հետևել են ևս մի քանի հավաքի մասնակիցներ: Ոստիկանության ներկայացուցիչը պահանջել է Վ. Գասպարիից և Ա. Կիվիրյանից վերադառնալ դիմացի մայթ՝ պատճառաբանելով, որ հավաքի մասնակիցները կարող են խաթարել Դատախազության բնականոն աշխատանքը: Պահանջը չկատարելուց հետո Ա. Կիվիրյանը և Վ. Գասպարին բերման են ենթարկվել: Պաշտպանի ներկայացուցիչների անմիջական դիտարկումների արդյունքում պետք է արձանագրել, որ Գլխավոր դատախազության շենքի մայթին համապատասխան անձանց կողմից անցկացվող հավաքը չէր կարող գնահատվել որպես Դատախազության բնականոն աշխատանքը կամ շենքի ազատ մուտքն ու ելքը խոչընդոտող գործողություն: Ավելին, թիվ ՎԴ/2711/05/14 վարչական գործով կայացված վճռի ուսումնասիրությամբ
890 Navalnyy and Yashin v. Russia (2014)
306
պարզվել է, որ վերոգրյալ դեպքով Ոստիկանության կողմից հայց է ներկայացվել դատարան՝ Ա. Կիվիրյանին Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքի 182-րդ հոդվածով վարչական պատասխանատվության ենթարկելու պահանջով, որը Վարչական դատարանի կողմից բավարարվել է: Դատարանը, մասնավորապես, արձանագրել է. «…Տվյալ դեպքում ՀՀ ոստիկանությունը փաստարկում է, որ անցկացվող ակցիայի ընթացքում պատասխանողը թույլ է տվել հասարակական կարգի խախտում՝ փորձելով բողոքի ակցիան անցկացնել ՀՀ Գլխավոր դատախազության վարչական շենքի կենտրոնական մուտքի մոտ, իսկ այդ գործողությունը դադարեցնելուն ուղղված հասարակական կարգը պահպանող Ոստիկանության ծառայողի օրինական պահանջը պատասխանողը չի կատարել` դրանով թույլ տալով վարչական իրավախախտում: … Տվյալ դեպքում ՀՀ Գլխավոր դատախազության շենքի կենտրոնական մուտքի անմիջական հարևանությամբ հավաքի իրականացումը սպառնացել է տվյալ հիմնարկի բնականոն գործունեությանը, քանի որ հավաքի անցկացումն այդ վայրում կխախտեր ՀՀ Գլխավոր դատախազություն մուտք գործող անձանց, այդ թվում նաև` ՀՀ Գլխավոր դատախազության աշխատակազմի աշխատակիցների անարգել մուտքը դեպի շենք: …Միաժամանակ, հաշվի առնելով, որ գործի քննությամբ պարզվել է նաև, որ պատասխանողից պահանջվել է դադարեցնել վարքագծի նման հակահասարակական դրսևորումը, որպիսի պահանջը պատասխանողը չի կատարել, ապա պետք է փաստել, որ պատասխանողի կողմից ՀՀ վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքի 182-րդ հոդվածով նախատեսված իրավախախտում կատարելու փաստն անհերքելի է»:
Նույն դեպքով Ոստիկանության կողմից հայց է ներկայացվել նաև Վ. Գասպարիին վարչական պատասխանատվության ենթարկելու պահանջի վերաբերյալ, որը դեռևս գտնվում է քննության փուլում:
Բացի վերոգրյալ դեպքից, արձանագրվել են նաև մի շարք այլ դեպքեր, երբ Ոստիկանության կողմից թույլ չի տրվել հավաքն անցկացնել որևէ պետական մարմնի անմիջապես հարակից տարածքում (օրինակ՝ Սահմանադրական դատարան, ՀՀ Նախագահի նստավայր, ՀՀ ֆինանսների նախարարություն, ՀՀ Ոստիկանության մասնաշենքի հարակից տարածք): Նման դեպքերում Ոստիկանության հիմնական պատճառաբանությունը եղել է համապատասխան մարմնի բնականոն աշխատանքի խոչընդոտումը: Պաշտպանի գնահատմամբ՝ շատ դեպքերում այդ արգելքը և դրան հաջորդող Ոստիկանության գործողությունները (բերում, վարչական ձերբակալում, վարչական իրավախախտման վերաբերյալ արձանագրության կազմում և վարչական պատասխանատվության ենթարկելու գործընթաց) եղել են ոչ իրավաչափ հետևյալ պատճառաբանությամբ: Այսպես՝ «Հավաքների ազատության մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն հավաքն իրականացվում է մեկ վայրում հավաքվելու կամ մեկ վայրից մյուսը տեղաշարժվելու միջոցով (երթ)ֈ Հավաքի վայրը պետական, համայնքային կամ մասնավոր սեփականություն հանդիսացող բացօթյա տարածք (փողոց, մայթ, հրապարակ, այգի, պուրակ և այլն) կամ շինություն է, որը հավաքի անցկացման նպատակով մատչելի է յուրաքանչյուրի համարֈ «Հավաքների ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 19-րդ հոդվածի համաձայն՝ հավաքն արգելվում է, եթե հավաքն անցկացվելու է
307
Հանրապետության Նախագահի, Ազգային ժողովի, Կառավարության նստավայրերից, դատարաններից կամ քրեակատարողական հիմնարկներից այնպիսի հեռավորության վրա, որի դեպքում այն սպառնում է դրանց բնականոն գործունեությանը: Պետական մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք նույն օրենքով սահմանված իրենց լիազորություններն իրականացնելիս պարտավոր են ղեկավարվել համաչափության և վարչարարության մյուս հիմնարար սկզբունքներով, այն է՝ կամայականության արգելքի սկզբունքը, որով վարչական մարմիններին արգելվում է անհավասար մոտեցում ցուցաբերել միատեսակ փաստական հանգամանքների նկատմամբ, եթե առկա չէ դրանց տարբերակման որևէ հիմք: Եթե վարչական մարմինը որևէ հայեցողական լիազորություն իրականացրել է որոշակի ձևով, ապա միանման դեպքերում հետագայում ևս պարտավոր է իր այդ հայեցողական լիազորությունն իրականացնել նույն ձևով891: Դրա հետ միասին, ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի կողմից հաստատված Խաղաղ հավաքների վերաբերյալ ուղեցույցով (2010թ.) նախատեսված է «տեսողության և լսողության դաշտին» առնչվող սկզբունքը, համաձայն որի՝ հանրային հավաքները անցկացվում են որոշակի թիրախային անձի, խմբի կամ կազմակերպությանը հաղորդագրություն փոխանցելու նպատակով: Հետևաբար, որպես կանոն, աջակցություն պետք է ցուցաբերվի, որպեսզի հավաքներն անցկացվեն թիրախային անձի կամ կազմակերպության տեսողության և լսողության դաշտում892:
Միաժամանակ, Պաշտպանի աշխատակազմի ներկայացուցիչների կողմից անմիջական դիտարկումների, ինչպես նաև առանձին դեպքերով տեսաձայնագրությունների ուսումնասիրությամբ արձանագրվել է, որ մի շարք պետական մարմինների (այդ թվում՝ Գլխավոր դատախազություն, Սահմանադրական դատարան, ՀՀ Նախագահի նստավայր) անմիջապես հարակից տարածքում անցկացվել են հավաքներ, որոնք չեն արգելվել կամ խոչընդոտվել Ոստիկանության կողմից: Այդ տարածքներում անցկացված հավաքները չեն դիտարկվել և բնականաբար չեն կարող դիտարկվել որպես պետական մարմնի բնականոն գործունեությանը սպառնացող հեռավորության վրա անցկացվող հավաքներ: Միևնույն ժամանակ, ըստ օրենքի՝ Ոստիկանությունը պարտավոր է ապահովել հավաքի անցկացման վայրում գտնվող կամ դրան հարող շենքերի, շինությունների կամ այլ տարածքների ազատ մուտքն ու ելքըֈ Այս պարտավորությունը, բնականաբար, չի ենթադրում համապատասխան մարմնի վարչական շենքի մայթին հավաք անցկացնելու արգելք: Փոխարենը, այն ենթադրում է, որ հավաքի անցկացման հետ զուգահեռ պետք է ապահովվի հավաքի անցկացման վայրին հարող շենքերի ազատ մուտքն ու ելքը, ինչը բազմաթիվ դեպքերում ապահովվել է Ոստիկանության ներկայացուցիչների կողմից՝ չխոչընդոտելով հավաքի խաղաղ ընթացքը: ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի ուղեցույցով (2010թ.) սահմանվել է, որ կարգավորող մարմինը պետք է պատշաճ հավասարակշռություն սահմանի խաղաղ հավաքների ազատության և դրա հետ մրցակցող այլ անձանց իրավունքների միջև, որոնք բնակվում, աշխատում, գնումներ են իրականացնում և զբաղվում են ձեռնարկատիրական գործունեությամբ հավաքի վայրում: Այս հավասարակշռությունը պետք է ապահովվի, որպեսզի նույն վայրում
891 «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենք
892 http://www.osce.org/baku/105947?download=true
308
հնարավոր լինի իրականացնել հիշատակված մյուս գործունեության տեսակները, եթե դրանք իրենց բնույթով ոչ ողջամիտ բեռ չեն առաջացնում: Տրանսպորտի և հետիոտնի երթևեկության ժամանակավոր խոչընդոտումը ինքնին հիմք չի կարող հանդիսանալ հավաքների ազատությունը սահմանափակելու համար: Միաժամանակ, հաշվի առնելով ժողովրդավարական հասարակությունում հանդուրժողականության անհրաժեշտությունը՝ պետք է հավաքը ողջամիտ կերպով չխախտի այլոց իրավունքները և ազատությունները: Առավել ևս, որ հավաքների ազատությունը իր սահմանմամբ միայն ժամանակավոր միջամտություն է այլ իրավունքների իրականացմանը893: ՄԻԵԴ-ը իր վճիռներից մեկով հաստատել է, որ տվյալ գործով անմիջականորեն Վարչապետի տան մայթին հավաք անցկացնելու արգելքը եղել է ոչ իրավաչափ և հանգեցրել է ՄԻԵԿ-ի 11-րդ հոդվածի խախտման: Միաժամանակ, ՄԻԵԴ-ը շեշտել է, որ ցանկացած հավաք հանրային վայրում կարող է առաջացնել բնականոն կյանքի որոշակի խոչընդոտում, իսկ տրանսպորտային երթևեկության հնարավոր խոչընոտման փաստարկը ՄԻԵԴ-ը համարեց չհիմնավորված894: Այսպիսով, Պաշտպանի կողմից ուսումնասիրված դեպքերի հետ կապված այլ հանգամանքների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ շատ դեպքերում Ոստիկանության ծառայողների կողմից հավաքի մասնակիցներին ներկայացված պահանջը՝ հավաքը/երթը/ կոնկրետ մարմնի վարչական շենքի դիմացի մայթին անցկացնելու վերաբերյալ կրել է կամայական բնույթ:
Արձանագրվել են նաև բազմաթիվ դեպքեր հավաքի մասնակիցներին՝ Ոստիկանության կողմից փողոցի երթևեկելի հատվածից դուրս գալու պահանջի ներկայացման և դրան հաջորդող գործընթացների հետ կապված895: Այս դեպքերի առնչությամբ Պաշտպանը բազմիցս հայտնել է իր դիրքորոշումը: Արձանագրենք, որ խաղաղ հավաքները, որոնց անցկացման արդյունքում կարող են փողոցներ փակվել, ճանաչվում են որպես հավաքի անցկացման իրավաչափ ձևերից մեկը: Այսպես, 2014 թվականին Պաշտպանի կողմից կայացվել են խախտման որոշումներ 2013 թվականի դեկտեմբերի 2-ին անցկացված հավաքի ընթացքում Ոստիկանության գործողությունների, այդ թվում հավաքի մի շարք մասնակիցներին Ոստիկանության բաժիններ բերելու, հավաքը խոչընդոտելու և օրենսդրության պահանջների այլ խախտումներ թույլ տալու հետ կապված: Բացի դրանից՝ 2014 թվականի հունիսի 23-ին ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի վարչական շենքի մոտ տեղի ունեցած հավաքի ժամանակ Պաշտպանի կողմից արձանագրվել են Ոստիկանության ոչ իրավաչափ գործողությունների, այդ թվում՝ Ոստիկանության ծառայողների կողմից հավաքի մասնակիցների նկատմամբ անհամաչափ ֆիզիկական ուժի կիրառման դեպքեր: Պաշտպանի աշխատակազմի ներկայացուցիչները ականատես են եղել նրան, թե ինչպես մի քանի ոստիկաններ քաշքշել և հրել են այն քաղաքացիներին, որոնց արդեն այլ ոստիկաններ հեռացրել էին ոստիկանական մեքենայի ճանապարհից: Այնուհետև, երթևեկությունը չխոչընդոտելու պահանջ ներկայացնելուց հետո Ոստիկանության ծառայողների կողմից հավաքի մի
893 http://www.osce.org/baku/105947?download=true
894 Patyi vs. Hungary, (2012)
895 Բերման, վարչական իրավախախտման վերաբերյալ արձանագրության կազմման, վարչական պատասխանատվության ենթարկելու հետ կապված գործընթացներ
309
շարք մասնակիցներ ենթարկվել են բերման, իսկ մի քանի մասնակից բերվել է անմիջապես մայթից՝ երթևեկության խոչընդոտը վերանալուց հետո: Դեպքի վերաբերյալ Պաշտպանը հանդես է եկել նաև հրապարակային հայտարարությամբ հետևյալ բովանդակությամբ. «…Ոստիկանի կողմից հասարակական կարգ պահպանելը չի նշանակում ծեծել քաղաքացիներին, իսկ պաշտոնական պարտականությունները կատարելիս սեփական հույզերով առաջնորդվելը վկայում է ցածր պրոֆեսիոնալիզմի մասին: Հետևաբար, համարժեք քայլեր ենք ակնկալում հավաքի մասնակիցների վրա անհամաչափ ուժ կիրառած բոլոր ոստիկանների նկատմամբ…»: Նշված հավաքի ընթացքում Ոստիկանության ծառայողների գործողությունների իրավաչափությունը պարզելու նպատակով Ոստիկանության կողմից նշանակված ծառայողական քննությունը կասեցվել է՝ մինչև ՀՀ հատուկ քննչական ծառայությունում քննվող քրեական գործով նախաքննությամբ վերջնական որոշում կայացնելը: Միևնույն ժամանակ, Հատուկ քննչական ծառայության կողմից հայտնված տվյալների համաձայն՝ այս գործով նախաքննությունը դեռևս չի ավարտվել:
Հատկանշական է, որ 2014 թվականին Ոստիկանության կողմից ներկայացված հայցերից որևէ մեկը Վարչական դատարանի կողմից չի մերժվել896: Հավաքների մասնակիցների նկատմամբ վարչական իրավախախտում կատարելու վերաբերյալ գործերով 2013 թվականին ՀՀ վարչական դատարան ներկայացված հայցերի (որոնցով քննությունը շարունակվել/ ավարտվել է 2014թ.) ուսումնասիրությամբ արձանագրվել է հետևյալ վիճակագրական պատկերը.
4 գործով
Ոստիկանությունը հրաժարվել է հայցից:
48 գործով
Վարչական դատարանի կողմից բավարարվել են Ոստիկանության հայցերը:
39 գործ
Գտնվում են քննության փուլում:
11 գործով
Ոստիկանության հայցը մերժվել է:
2013 թվականին ներկայացված հայցերի ընթացքի վերլուծությամբ (բացառությամբ քննության փուլում գտնվող գործերի) արձանագրվել է, որ հավաքի մասնակիցներին վարչական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ հայցերի մեծ մասը բավարարվել է, մերժվել է ընդամենը 11 հայց: Մերժված հայցերով բոլոր 11 դատական գործերի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ հավաքի մասնակիցներին վարչական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ հայցերը մերժվել են, իսկ ներկայացված հակընդդեմ հայցադիմումները բավարարվել են հիմնականում հետևյալ պատճառաբանություններով.
 Իրավախախտում կատարելու փաստը ներկայացված ապացույցների հիման վրա չի հաստատվել (օրինակ՝ չի հաստատվել, որ հավաքի մասնակիցը պառկած է եղել Երևանի քաղաքապետարանի մուտքի աստիճանավանդակներին, կամ կարմիր գծանշումներ է կատարել Քաղաքապետարանի հարակից տարածքում,
896 69 գործ դեռևս քննության փուլում է:
310
իր կամքով հայտնվել է փողոցի երթևեկելի մասում, առհասարակ բերման պահին գտնվել է փողոցի երթևեկելի հատվածում/Կոմիտաս 5/):
 Բարձրախոսով խոսելը, վանկարկումներ և կոչեր անելը օրվա որոշակի ժամերին (աշխատանքային օրվա ավարտից հետո, ընդմիջման ժամերին) չի կարող համարվել համապատասխան մարմնի բնականոն աշխատանքը խոչընդոտող վարքագիծ:
 Բարձրախոսով հայտարարություններ անելը, աղմկելը բողոքի ակցիայի շրջանակներում` այդ ակցիայի ձևաչափին համապատասխան, չի կարող համարվել հասարակական կարգի խախտում: Վկայակոչվել է նաև «Գալստյանն ընդդեմ Հայաստանի» գործով կայացված ՄԻԵԴ-ի վճիռը, որպես հիմնավորում առ այն, որ որոշակի աղմուկը հանրահավաքի ընթացքում իրավաչափ է, եթե այն չի պարունակում որևէ անպարկեշտ արտահայտություն կամ բռնության հրահրում:
Հարկ է նշել, որ 2014 թվականին Պաշտպանի կարծիքին է ներկայացվել «Հավաքների ազատության մասին» ՀՀ օրենքում լրացում կատարելու մասին օրենքի նախագիծը, որով առաջարկվում էր հավաքի մասնակիցների պարտականությունների ցանկը լրացնել հետևյալ պարտականությամբ. «ձեռնպահ մնալ այնպիսի դիտավորյալ գործողություններից, որոնք խախտում են այլ անձանց իրավունքները և ազատությունները կամ ցանկացած այլ եղանակով վատթարացնում են նրանց իրավական կամ փաստացի դրությունը:»: Նախագծի վերաբերյալ Պաշտպանի ներկայացրած կարծիքով շեշտվել է, որ տվյալ նախագծի ընդունումը հղի է հավաքների ազատության իրավունքի անհամաչափ սահմանափակման վտանգներով, քանի որ դիտավորյալ կատարված գործողությունը, որը վատթարացնում է երրորդ անձանց իրավական կամ փաստացի դրությունը մի շարք դեպքերում կարող է իրավաչափ համարվել հավաքների ազատության իրականացման տեսանկյունից (օրինակ` երթևեկության ժամանակավոր սահմանափակումը և այլն): Նախագծին որևէ հետագա ընթացք չի տրվել և վերջինս հանվել է շրջանառությունից:
ՀՀ Սահմանադրությամբ ամրագրվում է, որ յուրաքանչյուր ոք ունի իր կարծիքն ազատ արտահայտելու իրավունք, արգելվում է մարդուն հարկադրել հրաժարվելու իր կարծիքից կամ փոխելու այն: Ինչպես նաև Սահմանադրությամբ ճանաչվում է յուրաքանչյուր անձի խոսքի ազատության իրավունքը, ներառյալ՝ տեղեկություններ և գաղափարներ փնտրելու, ստանալու, տարածելու ազատությունը, տեղեկատվության ցանկացած միջոցով՝ անկախ պետական սահմաններից: Լրատվամիջոցների և տեղեկատվական այլ միջոցների ազատությունը երաշխավորվում է (Հոդված 27):
Հայաստանի վերաբերյալ «Human rights watch»-ի կողմից հրապարակված 2014 թվականի զեկույցում շեշտադրվել է զանգվածային լրատվամիջոցներում բազմակարծության սահմանափակ բնույթը: Բազմակարծությունը խթանելու կարողությունը հանդիսանում է Հեռուստատեսության և ռադիոյի ազգային հանձնաժողովի (ՀՌԱՀ) կողմից լիցենզավորված անձի ընտրության չափանիշ, թեև ինչպես 2013, այնպես էլ 2014 թվականների ընթացքում բազմաթիվ են եղել դժգոհությունները և մտահոգությունները հեռուստահեռարձակման դաշտում բազմակարծության պակասի վերաբերյալ: Այսպես,
311
2014 թվականին ՀՌԱՀ-ի կողմից իրականացվել են հանրապետական և մայրաքաղաքային սփռում իրականացնող հեռուստառադիոընկերությունների կողմից հեռարձակվող ծրագրերի 2100 և տարածքային սփռում իրականացնող հեռուստառադիոընկերությունների կողմից հեռարձակվող ծրագրերի 1860 օրերի ուղղակի դիտարկումներ, սակայն ՀՌԱՀ-ի կողմից հեռուստառադիոընկերությունների գործունեության մշտադիտարկման արդյունքում հեռուստատեսության և ռադիոյի բնագավառը կարգավորող օրենսդրության պահանջների, լիցենզիայի պայմանների խախտման դեպքեր կրկին չեն արձանագրվել: Ընդ որում, որպես բազմակարծության ապահովման տեսանելի քայլերի օրինակներ՝ ՀՌԱՀ-ի կողմից առանձնացվել են 2013 թվականի ընթացքում Հանրապետության Նախագահի և Երևանի ավագանու ընտրությունների համակողմանի և հավասար պայմաններով լուսաբանման և նշված ժամանակահատվածում խախտումներ չարձանագրելու դեպքերը: Փորձագետների պնդմամբ, սակայն, հեռուստատեսությունը, որը դեռևս շարունակում է մնալ տեղեկատվություն ստանալու հիմնական աղբյուրը, մեծապես վերահսկվում է: Առկա է լայնածավալ քողարկված գրաքննություն, որը լրատվամիջոցների նկատմամբ կիրառվող քաղաքական ճնշումների հետևանք է: Լրատվամիջոցների մեծ մասը կախվածության մեջ են գտնվում խոշոր ընկերություններից և քաղաքական վերնախավից, որոնց էլ դրանք ինտեգրվում են897: Պետք է արձանագրել, որ 2014 թվականին այս բնագավառում առաջընթաց չի արձանագրվել:
Միաժամանակ, ՀՌԱՀ-ի կողմից 2014 թվականին չի արձանագրվել նաև հեռուստառադիոընկերությունների հիմնադրման սահմանափակումների պահանջների խախտման որևէ դեպք: Պաշտպանի 2013 թվականի տարեկան զեկույցում նշվել է, որ հակամենաշնորհային երաշխիքները, և հեռուստառադիոընկերությունների հիմնադրման սահմանափակումների պահանջների նկատմամբ վերահսկողության մեխանիզմները և իրավական կարգավորումները բավարար չեն հեռուստառադիոընկերությունների գործունեության թափանցիկության ապահովման տեսանկյունից և ստեղծում են ոլորտի մենաշնորհացման կամ հեռուստառադիոընկերությունների գործունեությանը օրենքով արգելված միջամտության լուրջ վտանգ: Նշված հարցի կարգավորման կապակցությամբ ՀՌԱՀ-ը հայտնել է, որ հեռարձակման շուկայի գերկենտրոնացումը կամ մենաշնորհացումը կանխելու ուղղությամբ միջոցառումներ ձեռնարկելու անհրաժեշտություն չկա, քանի որ դա կարգավորվում է օրենքով:
2010 թվականի հուլիսին ՀՌԱՀ-ի կողմից հայտարարված 18 հեռուստահեռարձակողների լիցենզավորման մրցույթի անցկացման արդյունքում 4-ով կրճատվեց գործող հեռուստաընկերությունների թիվը: Վերջինը պատճառաբանվեց թվային հեռարձակմանն անցնելու գործընթացով, որի ժամկետը արդեն իսկ հետաձգվել է օրենսդրական փոփոխությունների կատարման արդյունքում: Գործող օրենսդրության համաձայն՝ ՀՀ-ի ամբողջ տարածքում անալոգային հեռուստահեռարձակման դադարեցման վերջնաժամկետը 2015 թվականի հուլիսի 1-ն է: Այնուամենայնիվ, մինչ
897 Mapping digital media, Armenia, Country report, OSF, November 2013
312
օրս հստակեցված չեն ՀՀ բնակչության անապահով շերտերին անվճար թվային ընդունիչներ տրամադրելու ուղղությամբ սոցիալական ծրագրի իրականացման սկզբունքները, սահմանված չեն թվայնացման գործընթացի իրավական կարգավորման համար անհրաժեշտ կանոնակարգումները «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» ՀՀ օրենքով: Դրա հետ միասին, խիստ անբավարար են եղել թվային հեռարձակմանն անցնելու գործընթացի վերաբերյալ հանրային իրազեկմանն ուղղված միջոցառումները, ինչով էլ պայմանավորված է բնակչության շրջանում իրազեկվածության ցածր մակարդակը թվայնացման գործընթացի վերաբերյալ: Ըստ ՀՀ տրանսպորտի և կապի նախարարության՝ 2014 թվականին ՀՀ բնակչությունն իրազեկվել է անալոգային հեռարձակումից թվային հեռարձակմանն անցնելու գործընթացի, ակնկալվող արդյունքների և նոր տեխնոլոգիայի օգտագործման գիտելիքների վերաբերյալ Նախարարության կայքէջի միջոցով, տարբեր ԶԼՄ-ներին տրված հարցազրույցներով, 2014 թվականի նոյեմբերի 26-ին Նախարարությունում կազմակերպված կլոր սեղան-քննարկման միջոցով, որը լուսաբանվել է հեռուստատեսությամբ: Հայտնել են նաև, որ Նախարարությունն ընդունել է տարբեր հասարակական կազմակերպությունների և լրատվամիջոցների հրավերները և մասնակցել թվային հեռուստատեսային հեռարձակման համակարգի ներդրման գործընթացի վերաբերյալ բոլոր միջոցառումներին898:
Չնայած նրան, որ լրագրողի մասնագիտական օրինական գործունեությունը պաշտպանվում է օրենքով, այնուհանդերձ, 2014 թվականին արձանագրվել են լրագրողների նկատմամբ բռնության, նրանց գործունեությունը խոչընդոտելու մի շարք դեպքեր, որոնց քննության և լուծման ընթացքը եղել է խնդրահարույց, ինչպես նաև հանգեցրել է նման գործերի քննության նկատմամբ հանրային վստահության անկմանը:
Այսպես, Ոստիկանության տրամադրած տվյալների համաձայն, «Մոսկվիչկա» սուպերմարկետում Armlur.am լրատվական կայքի լրագրող Ք. Մանուկյանի մասնագիտական օրինական գործունեությունը խոչընդոտելու դեպքով նախապատրաստված նյութերով կայացվել է քրեական գործի հարուցումը մերժելու մասին որոշում՝ հանցակազմի բացակայության հիմքով: Ararum.am լրատվական կայքի համահիմնադիր Հ. Եսայանի կողմից հաղորդում է ներկայացվել այն մասին, որ երկու անծանոթ տղաներ շենքի բակում ձեռքերով և ոտքերով հարվածել են իրեն՝ պատճառելով մարմնական վնասվածքներ: Հետաքննությամբ պարզվել է, որ Հ. Եսայանի առողջությանը պատճառվել է թեթև վնաս և համաձայն ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 183-րդ հոդվածի պահանջների՝ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 117-րդ հոդվածով նախատեսված հանցանք կատարելու դեպքում քրեական գործ հարուցվում է միայն դիմողի բողոքի հիման վրա, իսկ Հ. Եսայանը Ոստիկանություն ներկայացրած դիմումով և լրացուցիչ բացատրությամբ հայտնել է, որ համապատասխան անձանց նկատմամբ բողոք չունի, որոշում է կայացվել քրեական գործի հարուցումը մերժելու մասին: 23.06.2014 թվականի «Չորրորդ իշխանություն» թերթի լրագրող Ա. Գևորգյանը դիմում է ներկայացրել այն մասին, որ նույն օրը Ոստիկանության Կենտրոնական բաժնի մոտ
898 Մանրամասն տես՝ «ՀՀ տրանսպորտի և կապի նախարարություն» և «Հեռուստատեսության և ռադիոյի ազգային հանձնաժողով» բաժինները:
313
ոստիկանության ծառայողները բռնություն են գործադրել իր նկատմամբ՝ պատճառելով մարմնական վնասվածք: Այնուհետև որոշում է կայացվել նյութերը ՀՀ հատուկ քննչական ծառայություն ուղարկելու մասին, որտեղ քրեական գործի վարույթը կարճվել է: Hraparak.am կայքէջում զետեղված տեղեկատվության համաձայն, «Կենտրոն» հեռուստաընկերության լրագրող Գ. Խաչատրյանը դաժան ծեծի է ենթարկվել և ազատվել աշխատանքից: Նյութերի նախապատրաստման ընթացքում չի հիմնավորվել Գ. Խաչատրյանին ծեծի ենթարկելու հանգամանքը, որոշում է կայացվել քրեական գործի հարուցումը մերժելու մասին՝ հանցագործության դեպքի բացակայության հիմքով: «Չորրորդ իշխանություն» թերթի համարում հրապարակվել է լրագրող Ա. Գևորգյանի հեղինակած հոդվածն այն մասին, որ 2014 թվականի փետրվարի 12-ին Մաշտոցի պողոտայից իրեն բերման ենթարկելու ժամանակ Ոստիկանության Կենտրոնական բաժնի պետի տեղակալ Վ. Գևորգյանը փորձել է խլել իր տեսախցիկը: Ըստ լրագրողի՝ պարեկային ավտոմեքենայում ոստիկաններից մեկը հարվածել է իր ձեռքին և կրկին փորձել խլել տեսախցիկը, բաժնի պետ Ա. Պողոսյանը ապտակել է իրեն և խլել իր հեռախոսը, իսկ ավագ իրավախորհրդատու Ս. Մելիքյանը վերցրել է իր տեսանկարահանող սարքերի ինֆորմացիոն կրիչները, իսկ երբ դրանք վերադարձրել են, պարզվել է, որ տեսանկարահանված տեսանյութերը ջնջված են: Ոստիկանության ծառայողների արարքներին քրեաիրավական գնահատական տալու համար ծառայողական քննության նյութերը ուղարկվել են ՀՀ հատուկ քննչական ծառայություն, որտեղ հարուցվել է քրեական գործ: Այնուհետև որոշում է կայացվել քրեական գործի վարույթը կարճելու մասին՝ ոստիկանության ծառայողների արարքներում ՀՀ քրեական օրենսգրքի 164-րդ և 309-րդ հոդվածներով նախատեսված հանցագործությունների հատկանիշների բացակայության հիմքով: Ա. Գևորգյանի կողմից հիշյալ որոշումը բողոքարկվել է դատական կարգով և այժմ գտնվում է ՀՀ վճռաբեկ դատարանում:
ՀՀ քննչական կոմիտեի տրամադրած տվյալների համաձայն՝ 2014 թվականի ընթացքում ՀՀ քննչական կոմիտեի ենթակա ստորաբաժանումներում լրագրողների մասնագիտական օրինական գործունեությունը խոչընդոտելու դեպքերի առթիվ քննվել են հետևյալ քրեական գործերը: Այսպես՝ Ոստիկանության Գավառի բաժնում «Հետաքննող լրագրողներ» ՀԿ լրագրող Ա. Հովհաննիսյանը հաղորդում է տվել այն մասին, որ Գեղարքունիքի մարզի ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանի մուտքի մոտ սոցիալական շարժման ղեկավար ներկայացած Ռ.Ահարոնյանը վիրավորել է ակտիվիստներին և փորձել է նկարահանել միջադեպը: Ռ.Ահարոնյանին Երևանից Գավառ տեղափոխած տաքսու վարորդը և ուղևորուհին խոչընդոտել են իր լրագրողական աշխատանքը՝ փորձելով վնասել ձեռքի տեսախցիկը կամ խլել այն և սպառնացել են իրեն: Հաղորդման հիման վրա ՀՀ քրեական օրենսգրքի 258-րդ հոդվածի 1-ին մասով հարուցվել է քրեական գործ, կատարվել է նախաքննություն: Այնուհետև, որոշում է կայացվել քրեական գործով վարույթը կարճելու և քրեական հետապնդում չիրականացնելու մասին՝ հանցակազմի բացակայության հիմքով:
Բացի դրանից՝ «Հայկական ժամանակ» օրաթերթի լրագրող Թ. Հովհաննիսյանը հաղորդում է տվել այն մասին, որ Երևանի Օպերայի շենքում «Հայաստան-Սփյուռք»
314
համաժողովի աշխատանքների լուսաբանման ընթացքում իր կողմից Ղազախստանի Հանրապետության հայկական համայնքի «Նաիրի» ասոցիացիայի ղեկավար Ա. Կարապետյանին ուղղված հարցից հետո վերջինս իր ձայնագրիչը ձեռքից վերցնելու, ինչպես նաև բջջային հեռախոսում եղած՝ տվյալ գործողության վերաբերյալ տեսաձայնագրությունը ջնջելու միջոցով խոչընդոտել է իր լրագրողական մասնագիտական գործունեությունը: Դեպքի առթիվ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 164-րդ հոդվածի 1-ին մասով հարուցվել է քրեական գործ, Թ. Հովհաննիսյանը ճանաչվել է տուժող, նախաքննությունը շարունակվում է: Հարկ է նշել, որ վերոգրյալ տեղեկատվությունը, ինչպես նաև դեպքի հանգամանքները ամբողջական չեն: 2014 թվականի ընթացքում արձանագրվել են նաև լրագրողների մասնագիտական գործունեության խոչընդոտման այլ դեպքեր, այդ թվում՝ «iLur.am» լրատվական կայքի օպերատոր Ս. Գևորգյանի, «Սիվիլնեթի» լրագրող Ա. Մախսուդյանի, «ԳԱԼԱ» հեռուստաընկերության օպերատոր Փ. Ֆահրադյանի, «Ա1+»-ի լրագրող Մ. Խաչատրյանի (վերջին որոշմամբ քրեական գործի վարույթը կրկին կարճվել է) նկատմամբ: Հարկ է արձանագրել նաև, որ ՀՀ հատուկ քննչական ծառայության կողմից Պաշտպանին չեն ներկայացվել 2014 թվականի ընթացքում լրագրողների մասնագիտական գործունեությունը խոչընդոտելու հետ կապված դեպքերի և դրանց քննության վերաբերյալ տվյալները: Միաժամանակ, արձանագրվել են մի շարք դեպքեր, երբ Ազգային ժողովի պատգամավորները, այլ պաշտոնատար անձինք անհարգալից և անընդունելի վարքագիծ են դրսևորել լրագրողների նկատմամբ:
Պաշտպանը բազմիցս խստորեն դատապարտել է լրագրողի մասնագիտական գործունեությունը խոչընդոտելու, առավել ևս՝ նրա նկատմամբ բռնություն կիրառելու ցանկացած դեպք: Պետական պաշտոնյաների կողմից այդ հանցագործությունների կատարումը չի կարող ունենալ որևէ բացատրություն: 2014 թվականին ևս Պաշտպանը հանդես է եկել նաև մի շարք դատապարտող հայտարարություններով և նման հանցագործությունները կանխարգելելու միակ եղանակը համարել է իրավապահ մարմինների օպերատիվ, խիստ և համաչափ արձագանքը:
2013 թվականի տարեկան զեկույցում Պաշտպանն արձանագրել է, որ քաղաքացիները դատարաններում զրկված են եղել ոչ հրապարակային ձևով արտահայտված վիրավորանքի դեմ իրավական պաշտպանություն միջոցների հնարավորությունից, քանի որ ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածի կարգավորումից դուրս են այն դեպքերը, երբ հայտարարությունը կատարվել է ոչ հրապարակային, երրորդ անձի բացակայությամբ: ՀՀ Սահմանադրական դատարանը դեռևս ՍԴՈ-997 որոշմամբ արձանագրել է, որ այս իրավակարգավորման բացը հաղթահարելու համար ՀՀ Ազգային ժողովն իր իրավազորության շրջանակներում առանձին քննարկման առարկա պետք է դարձնի ոչ հրապարակային վիրավորանքից պաշտպանության իրավական կանոնակարգման խնդիրը: Այնուամենայնիվ, ինչպես 2013, այնպես էլ 2014 թվականին այս խնդիրը իրավական կարգավորում չի ստացել:
Կարևորելով արտահայտվելու ազատության հիմնարար իրավունքը՝ միաժամանակ դատապարտելի է դրա յուրաքանչյուր ծայրահեղ դրսևորում, որի միջոցով տարածվում կամ հրահրվում է ռասսայական ատելություն, քսենոֆոբիա, հոմոֆոբիա,
315
հակասեմիտիզմ, խտրականության այլ ձևեր կամ անհանդուրժողականությամբ պայմանավորված ատելություն: Արտահայտվելու ազատության իրավունքի պաշտպանության շրջանակների մեջ ակնհայտորեն չեն տեղավորվում ատելության խոսք պարունակող արտահայտությունները: Անհանդուրժողականության, թշնամանքի, բռնության, ինչպես նաև ատելության շարժառիթով հանցագործությունների կատարման լուրջ վտանգ են ստեղծում ատելության խոսքի դրսևորումները, որոնք, հատկապես, կատարվում են պետական պաշտոնատար անձանց հայտարարությունների համատեքստում: Հաշվի առնելով ազդեցության առավել լայն շրջանակները՝ ատելության խոսքի տարածումը զանգվածային լրատվամիջոցներով կարող է ունենալ ավելի վտանգավոր հետևանքներ: Այսպես, ՀՀ Սահմանադրությունը նախատեսում է անձնական կամ սոցիալական բնույթի ցանկացած հանգամանքներով պայմանավորված խտրականության բացարձակ արգելք: Ավելին, 1997 թվականին Եվրոպայի խորհրդի շրջանակներում ընդունված Ատելության խոսքի վերաբերյալ թիվ (97) 20 և Զանգվածային լրատվամիջոցների և հանդուրժողականության մշակույթի խթանման վերաբերյալ թիվ (97) 21 հանձնարարականներով Եվրոպայի խորհրդի բոլոր անդամ պետություններին կոչ է արվել օրենսդրական և գործնական բնույթի միջոցներ ձեռնարկել՝ ատելության խոսքի դեմ պայքարելու ուղղությամբ:
ՄԻԵԴ-ը բազմիցս դատապարտել է անհանդուրժողականության տարբեր դրսևորումները, որոնք վտանգում են ժողովրդավարական հասարակության հիմնարար արժեքները: Ընդ որում, ատելության հրահրումը չի ենթադրում անպայմանորեն բռնի գործողության կամ հանցագործության կատարման կոչ: Դատարանը արձանագրել է, որ ատելության խոսքը, որը չի համապատասխանում ՄԻԵԿ-ով երաշխավորված և հռչակված արժեքներին, դուրս է Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի պաշտպանության շրջանակներից՝ իրավունքների չարաշահման արգելքի ուժով899: 2014 թվականի դեկտեմբերի 19-ին ՀՀ Ազգային ժողովի նախագահի որոշմամբ հաստատվեց ՀՀ Ազգային ժողովում լրագրողների հավատարմագրման նոր կարգը, որը նախորդ կարգի համեմատությամբ առավել առաջադեմ կարգավորումներ է նախատեսում: 21.08.2009 թվականի թիվ ՆՈ-003-4 որոշմամբ հաստատված կարգով ամրագրված դրույթն առ այն, որ լրագրողի հավատարմագրումը վաղաժամկետ դադարեցվում է, եթե նա տարածել է Ազգային ժողովի և աշխատակազմի գործունեության մասին այնպիսի տեղեկություններ, որոնք չեն համապատասխանում իրականությանը, ինչը հաստատվել է դատարանի վճռով, այլևս տեղ չի գտել նոր հավատարմագրման կարգում: Այս դրույթի նախատեսումը չէր բխում ոչ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքից, ոչ «Զանգվածային լրատվության մասին» ՀՀ օրենքից և համահունչ չէր ՄԻԵԿ-ի 10-րդ հոդվածի պահանջներին: Այնուամենայնիվ, նոր հավատարմագրման կարգով խնդրահարույց է 8-րդ կետով սահմանված հետևյալ դրույթը. «Ազգային ժողովում կարող են հավատարմագրվել ՀՀ արդարադատության
899 Մասնավորապես, ՄԻԵԿ-ի ոչ մի դրույթ չի կարող մեկնաբանվել այն իմաստով, որ որևէ պետություն, անձանց խումբ կամ որևէ անձ իրավունք ունի իրականացնել այնպիսի գործողություններ, որոնք ուղղված են Կոնվենցիայով սահմանված ցանկացած իրավունքի և ազատության վերացմանը կամ դրանց սահմանափակմանը ավելի մեծ չափով, քան նախատեսված է Կոնվենցիայով:
316
նախարարությունում հաշվառված` 1500 և ավելի տպաքանակ ունեցող օրաթերթերի, 1000 և ավելի տպաքանակ ունեցող ամսագրերի և շաբաթաթերթերի, օրական 2000 և ավելի այցելու (հավատարմագրման օրվան նախորդող ամսվա այցելությունների միջին ցուցանիշ) ունեցող և առնվազն շաբաթը մեկ անգամ թարմացվող ինտերնետային լրատվության միջոցների լրագրողները, լուսանկարիչներն ու տեսաձայնագրման օպերատորները»: Մինչդեռ, նման բլանկետային արգելքի նախատեսումը չի բխում արտահայտվելու ազատության իրավունքի համաչափ սահմանափակման պահանջներից, քանի որ հաշվի չի առնվում առանձին դեպքերում ուշադրության արժանի հանգամանքները և տարածվող տեղեկատվության հանրային նշանակությունը, օրինակ՝ որոշակի սոցիալական խմբերի (օրինակ՝ հաշմանդամություն ունեցող անձանց) իրավունքներին առնչվող կամ առանձին թեմատիկ ուղղվածություն ունեցող լրատվամիջոցները հնարավոր է չունենան դիտումների կամ տպաքանակի նախատեսված քանակը՝ պայմանավորված տվյալ սոցիալական խմբի կամ թեմատիկ ուղղվածությամբ զբաղվող անձանց քանակով: Դրան զուգահեռ նման լրատվամիջոցներով տարածվող տեղեկատվությունը կարող է ունենալ բացառիկ հանրային նշանակություն, հետևաբար, հավատարմագրումը չի կարող արգելվել ավտոմատ կերպով՝ առանց հաշվի առնելու յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքի հանգամանքները: 2014 թվականին արձանագրվել են ԶԼՄ-ների տեղեկատվության աղբյուրի բացահայտման պահանջի դեպքեր: Պաշտպանն իր մտահոգությունն է հայտնել նման պարտադրանքի յուրաքանչյուր դեպքի առնչությամբ՝ հաշվի առնելով տեղեկատվության աղբյուրի բացահայտման վտանգները և սառեցնող ազդեցությունը ամբողջ լրատվական դաշտի նկատմամբ: Տեղեկատվության աղբյուրների գաղտնիությունը պաշտպանելու լրագրողի իրավունքը երաշխավորված է թե Եվրոպայի խորհրդի շրջանակներում ընդունված փաստաթղթերի, և թե ՄԻԵԴ նախադեպային վճիռների համատեքստում: Ելնելով ՄԻԵԿ-ի 10-րդ հոդվածի պահանջներից՝ Եվրոպայի խորհրդի նախարարների կոմիտեն մշակել է No. R (2000) 7 հանձնարարականը, որտեղ հստակ շեշտվում է, որ Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունները պարտավոր են ձեռնարկել օրենսդրական և գործնական միջոցներ՝ ուղղված ԶԼՄ-ների կողմից տեղեկատվության աղբյուրի չբացահայտման գործուն և հստակ պաշտպանությանը: Միաժամանակ, նշյալ փաստաթղթում արձանագրվում է, որ ՄԻԵԿ-ի 10-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերության իմաստով միայն բացառիկ դեպքերում են իշխանություններն իրավասու բացահայտել լրագրողի տեղեկատվության աղբյուրը: ՄԻԵԴ-ն արձանագրել է, որ լրագրողական աղբյուրի պաշտպանությունը հանդիսանում է ԶԼՄ-ների ազատության հիմնական երաշխիքը, առանց այսպիսի երաշխիքի աղբյուրները կաշկանդված կլինեն դիմել լրատվամիջոցներին, որով տարածվում է հասարակությանը հետաքրքրող տեղեկատվությունը, հետևաբար, տեղեկատվության աղբյուրի բացահայտումը չի կարող լինել համատեղելի 10 - րդ հոդվածի հետ, եթե այն չի բխում հանրային շահից900: Պաշտպանը նաև առաջարկություն է ներկայացրել ՀՀ արդարադատության
900 Goodwin v. the United Kingdom, Nordisk Film & TV A/S v. Denmark, Voskuil v. the Netherlands, Sanoma Uitgevers B.V. v. the Netherlands
317
նախարարությանը օրենսդրական լրացում կատարելու նպատակով՝ նկատի ունենալով այն, որ դատաքննության հրապարակայնության սահմանափակման պահանջից բացի ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով ամրագրված չեն լրագրողի կողմից տեղեկատվության աղբյուրը չբացահայտելու իրավունքի այլ էական նշանակություն ունեցող երաշխիքները: Այսպես, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 86-րդ հոդվածով սահմանված է վկայի կողմից ցուցմունք տալու պարտականությունը, իսկ նույն հոդվածի 2-րդ մասով սպառիչ կերպով թվարկված են որպես վկա հարցաքննման ոչ ենթակա անձինք, որոնց ցանկում ներառված չեն լրատվական գործունեություն իրականացնողները և լրագրողները` իրենց գործունեության ընթացքում հայտնի դարձած տեղեկությունների աղբյուրի չբացահայտման երաշխիքի ապահովման նպատակով: Առաջարկվել է համապատասխան ցանկում նախատեսել նաև լրագրողներին՝ օրենքով նախատեսված վերապահմամբ:
Պաշտպանը մտահոգիչ է համարել նաև նախնական քննության տվյալների հրապարակման և դրա համար նախատեսված քրեական պատասխանատվության հետ կապված իրավակարգավորումները՝ լրագրողների գործունեության իրականացման համատեքստում, ինչի կապակցությամբ դեռևս 2014 թվականի հունիսին առաջարկություն է ներկայացրել ՀՀ արդարադատության նախարարություն: Այսպես, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 201-րդ հոդվածի համաձայն՝ նախնական քննության տվյալները ենթակա են հրապարակման միայն գործի վարույթն իրականացնող մարմնի թույլտվությամբ: Անհրաժեշտ դեպքերում քննիչը, հետաքննության մարմինը վկային, տուժողին, քաղաքացիական հայցվորին և քաղաքացիական պատասխանողին, նրանց ներկայացուցիչներին, մասնագետներին, փորձագետներին, թարգմանիչներին, ընթերականերին, պաշտպաններին և գործին մասնակցող այլ անձանց գրավոր նախազգուշացնում են նախնական քննության տվյալներն առանց թույլտվության չհրապարակելու պարտականության մասին: Վերոգրյալ հոդվածի 1-ին մասն ամրագրում է նախնական քննության տվյալների հրապարակման ընդհանուր արգելքը՝ առանց կոնկրետ սուբյեկտների հստակեցման: 2-րդ մասով ամրագրված նախաքննության տվյալներն առանց թույլտվության չհրապարակելու պարտականության մասին գրավոր նախազգուշացնելու վերաբերյալ դրույթը որևէ ձևով չի կարող պայմանավորել նախնական քննության տվյալները չհրապարակելու պարտականության մասին գրավոր չնախազգուշացված անձանց պատասխանատվությունը: Անկախ նրանից, թե անձը գրավոր նախազգուշացվել է տվյալներ չհրապարակելու պարտականության մասին, թե՝ ոչ, նա կարող է ենթարկվել քրեական պատասխանատվության, քանի որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 201-րդ հոդվածի 1-ին մասը, առանց որևէ վերապահման, ամրագրում է առանց գործի վարույթն իրականացնող մարմնի թույլտվության նախնական քննության տվյալները հրապարակելու արգելք: Միևնույն ժամանակ, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 342-րդ հոդվածով քրեական պատասխանատվություն է սահմանվում նախաքննության կամ հետաքննության տվյալները հրապարակելու համար, այն է` առանց դատախազի, քննիչի կամ հետաքննություն կատարող անձի թույլտվության նախաքննության կամ հետաքննության տվյալները հրապարակելը պատժվում է տուգանքով՝ նվազագույն աշխատավարձի հարյուրապատիկից երեքհարյուրապատիկի չափով, կամ կալանքով՝
318
առավելագույնը մեկ ամիս ժամկետով: Վերոգրյալ հոդվածում ևս արված չէ որևէ տարբերակում քրեական պատասխանատվության ենթակա սուբյեկտների վերաբերյալ: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 342-րդ հոդվածը ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 201-րդ հոդվածի հետ համակարգային կապի մեջ հնարավորություն է տալիս քրեական պատասխանատվության ենթարկելու ցանկացած անձի, ով առանց գործի վարույթն իրականացնող մարմնի թույլտվության հրապարակել է նախաքննության կամ հետաքննության տվյալ: Միաժամանակ, «Զանգվածային լրատվության մասին» ՀՀ օրենքի 9-րդ հոդվածի 3-րդ մասին համաձայն՝ օրենքով սահմանված կարգով գաղտնի համարվող տեղեկատվության տարածման համար լրատվական գործունեություն իրականացնողը պատասխանատվության ենթակա չէ, եթե այդ տեղեկատվությունը նա ձեռք չի բերել օրենքով արգելված եղանակով, կամ ակնհայտ չի եղել, որ դա օրենքով սահմանված կարգով գաղտնիք է համարվել: Վերը թվարկված բոլոր իրավակարգավորումների լույսի ներքո նախաքննության կամ հետաքննության տվյալներ հրապարակելու համար քրեական պատասխանատվության կարող է ենթարկվել նաև լրատվական գործունեություն իրականացնող անձը, քանի որ ոչ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում, և ոչ ՀՀ քրեական օրենսգրքում նախնական քննության տվյալներ չհրապարակելու պարտականություն ունեցող սուբյեկտների ցանկը հստակեցված չէ, սահմանափակված չէ միայն քրեական դատավարությանը մասնակցող անձանցով: Հետևաբար, Պաշտպանի կողմից առաջարկվել է փոփոխություններ կատարել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 201-րդ հոդվածում՝ սահմանելով գործի վարույթն իրականացնող մարմնի կողմից՝ վկային, տուժողին, քաղաքացիական հայցվորին և քաղաքացիական պատասխանողին, նրանց ներկայացուցիչներին, մասնագետներին, փորձագետներին, թարգմանիչներին, ընթերականերին, պաշտպաններին և գործին մասնակցող այլ անձանց՝ նախաքննության տվյալներն առանց թույլտվության հրապարակելու արգելքի, ինչպես նաև հրապարակելու համար սահմանված քրեական պատասխանատվության մասին գրավոր նախազգուշացնելու պարտականությունը: Դրան համապատասխան առաջարկվել է փոփոխություն կատարել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 342-րդ հոդվածում՝ սահմանելով միայն առանց թույլտվության՝ հրապարակման արգելքի վերաբերյալ օրենքով սահմանված կարգով գրավոր նախազգուշացված անձի կողմից նախնական քննության տվյալները հրապարակելու համար պատասխանատվություն: Առաջարկվել է նաև հստակեցնել «նախաքննության տվյալ» հասկացությունը, քանի որ այն ենթակա է չափազանց տարածական մեկնաբանման և կարող է ընդգրկել քրեական գործին առնչվող ցանկացած տեղեկատվություն՝ ընդհուպ մինչև մեղադրյալի անուն-ազգանունը:
Պաշտպանի կողմից բազմաթիվ ահազանգերի և դիմում-բողոքների հիման վրա, ինչպես նաև սեփական նախաձեռնությամբ ուսումնասիրվել են իրավապաշտպան գործունեությամբ զբաղվողների նկատմամբ բռնության, իրենց օրինական գործունեությունը խոչընդոտելու և նրանց իրավունքները խախտելու դեպքերը: Ուսումնասիրված մի շարք դեպքերում իրավապաշտպանների օրինական գործունեության իրականացումը խոչընդոտել են հենց պաշտոնատար անձինք, օրինակ` Ոստիկանության ծառայողները: Մինչդեռ, պետությունը պարտավոր է պաշտպանել
319
իրավապաշտպաններին հնարավոր հարձակումներից, սպառնալիքներից, պարտավոր է ապահովել վերոնշյալ անձանց նկատմամբ հարձակումների և սպառնալինքերի վերաբերյալ հաղորդումների անհապաղ և համապարփակ ուսումնասիրությունը՝ մեղավոր անձանց պատասխանատվության ենթարկելու և տուժողների իրավունքները վերականգնելու նպատակով901: Այս իմաստով համապատասխան իրավապահ մարմինների գործառույթն է՝ ոչ միայն տվյալ դեպքերի հանգամանքների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ հետազոտումը, այլև անձանց, հատկապես` իրավապաշտպանների անվտանգության ու անձեռնմխելիության ապահովումը: Այնուամենայնիվ, իրավապաշտպանները դեռևս լիարժեք ապահովված չեն բռնությունից: Չնայած այն հանգամանքին, որ չկա հստակ սահամանում, թե ով է համարվում իրավապաշտպան գործունեություն իրականացնող, այնուամենայնիվ, համաձայն ՄԱԿ-ի Իրավապաշտպանների մասին հռչակագրի` իրավապաշտպան կարող է լինել ցանկացած անձ կամ անձանց խումբ, ովքեր աջակցում են մարդու իրավունքների պաշտպանությանը902: Անհրաժեշտ է նշել, որ իրավապաշտպաններ կարող են համարվել ոչ միայն հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչները, այլ նաև, որոշ դեպքերում քաղծառայողները, պաշտոնատար անձինք (government officials), ինչպես նաև մասնավոր հատվածի ներկայացուցիչները903: Նշենք, որ մինչդեռ լրագրողների գործունեության խոչընդոտումը քրեորեն հետապնդելի արարք է904, իրավապաշտպան գործունեություն իրականացնող անձանց գործունեության խոչընդոտման արգելքի դրույթներ ընդհանրապես նախատեսված չեն ՀՀ օրենսդրությամբ905: Հարկ է նշել, որ իրավապաշտպանների, քաղաքացիական ակտիվիստների նկատմամբ մի շարք բռնության դեպքերի (քաղաքացիների ավտոմեքենաների հրկիզման, մարդկանց ծեծի, բռնության ենթարկելու դեպքեր) վերաբերյալ Պաշտպանը հայտնել է իր մտահոգությունը, ինչպես նաև հանրությանը տեղեկացրել, որ բոլոր այս գործերի քննությունն առաջիկայում Պաշտպանի և իր աշխատակազմի ուշադրության կենտրոնում է գտնվելու: Պաշտպանը բազմիցս նշել է, որ նման դեպքերում պահանջվում է, որ բոլոր իրավապահ մարմինները գործեն օպերատիվ և անաչառ` իրավախախտներին արագ բացահայտելու և պատասխանատվության ենթարկելու նպատակով: Գործի անաչառ քննությունը և սոցիալական արդարության վերականգնումը կարևոր է նաև նրանով, որ հանրությունը պետք է համոզվի, որ մեղավորներն անպատիժ չեն մնում, իսկ քաղաքացիների ապահովության սպառնալիքները վերացված են906: ՄԱԿ-ի հատուկ զեկուցողը դեռևս 2010 թվականին Հայաստանում մարդու իրավունքների վիճակի մասին զեկույցում իր մտահոգությունն էր
901 Concluding observations adopted by the Human Rights Committee at its 105th session, 9-27 հուլիս 2012 թվական, կետ 26 file:///H:/Data/Downloads/CCPRCARMCO2.pdf
902 Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի անհատապես կամ այլ անձանց հետ համատեղ խրախուսել և ձգտել պաշտպանելու մարդու իրավունքները և հիմնարար ազատություննեը ներպետական կամ միջազգային հարթակներում: http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/defender.shtml, հոդված 1
903 http://www.ohchr.org/EN/Issues/SRHRDefenders/Pages/Defender.aspx
904 ՀՀ քրեական օրենսգիրք, հոդված 164
905 Մանրամասն տես` «ՀՀ արդարադատության նախարարություն» գլխում:
906 http://pashtpan.am/library/view_news/article/1237
320
հայտնել իրավապաշտպանների օրինական գործունեության խոչընդոտման և բռնության դեպքերի վերաբերյալ907: Նշյալ զեկույցում, որպես գլխավոր խնդիր, նշվել էր իրավապաշտպանների իրավունքների ոտնահարման դեպքում իրավախախտների չբացահայտումը` պատճառաբանելով նշվածը Հայաստանում արմատավորված անպատժելիության մշակույթով: 2014 թվականին տեղի ունեցած բռնությունների վերաբերյալ հայտարարություն է արվել նաև Հայաստանում ԵՄ պատվիրակության կողմից, որով մտահոգություն է հնչեցվել քաղաքացիական ակտիվիստիների և ընդդիմադիր քաղաքական գործիչների նկատմամբ հարձակումների առնչությամբ908: Միաժամանակ, «Amnesty International» միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունն իր 2014/2015 թվականների զեկույցում նշել է, որ նոյեմբերի 5-ին «Կանանց ռեսուրս կենտրոն» ՀԿ ներկայացուցիչների և այլ կանանց իրավունքների իրավապաշտպանների նկատմամբ հնչեցվել են սպառնալիքներ և վիրավորանքներ դատարանից դուրս գալու ժամանակ, որտեղ նրանք աջակցություն էին ցույց տալիս ընտանեկան բռնության արդյունքում տուժող ճանաչված կնոջը: Զեկույցում դեպքի առնչությամբ նշվել է, որ տվյալ դեպքով իրավասու մարմինների կողմից չի իրականացվել արդյունավետ քննություն909:
ՀՀ Սահմանադրությամբ ամրագրվում է, որ յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների և ազատությունների դատական արդյունավետ միջոցների իրավունք (հոդված 18): Ինչպես նաև
յուրաքանչյուր ոք ունի իր խախտված իրավունքները վերականգնելու, ինչպես նաև իրեն ներկայացված մեղադրանքի հիմնավորվածությունը պարզելու համար հավասարության պայմաններում, արդարության բոլոր պահանջների պահպանմամբ, անկախ և անկողմնակալ դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում իր գործի հրապարակային քննության իրավունք (հոդված 19):
Արդար դատաքննության իրավունքի համատեքստում հատկանշական է, որ ի տարբերություն նախկին իրավակարգավորման՝ «ՀՀ դատական օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» թիվ ՀՕ-86-Ն ՀՀ օրենքով նախատեսվել է, որ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ գործերով նիստերը դռնբաց են, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դրանք Արդարադատության խորհրդի որոշմամբ անցկացվում են դռնփակ՝ հանրության բարքերի, հասարակական կարգի, պետական անվտանգության, դատավարության մասնակիցների անձնական կյանքի կամ արդարադատության շահերի պաշտպանության նկատառումներով: Այնուամենայնիվ, օրենքը ուժի մեջ մտնելուց հետո դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ գործերով Արդարադատության խորհրդում դռնբաց նիստեր տեղի չեն ունեցել, ինչը հիմնավորվել է համապատասխան դատավորների կողմից ներկայացված
907 http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G10/179/19/PDF/G1017919.pdf/OpenElement
908 http://eeas.europa.eu/delegations/armenia/press_corner/all_news/news/2014/2014_12_16_en.htm
909 https://www.amnesty.org/en/documents/pol10/0001/2015/en/
321
միջնորդություններով:
2014 թվականին արձանագրվել են դատական նիստերի ընթացքում հանրության ներկայացուցիչների կողմից դահլիճ մուտք գործելու հետ կապված սահմանափակումներ՝ դահլիճում բավարար տեղ չլինելու պատճառաբանությամբ: «Human rights watch»-ի կողմից հրապարակված 2014 թվականի զեկույցում արձանագրվել է, որ Շ. Հարությունյանի գործով առաջին դատական նիստի ընթացքում արգելվել է լրագրողների և ընտանիքի անդամների մուտքը դատական դահլիճ՝ գերբեռնվածության անհիմն պատճառաբանությամբ: 2014 թվականին Պաշտպանը դիմում է ստացել 13 անձանցից այն մասին, որ Կոտայքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի Աբովյանի նստավայրում տեղի ունեցած Վ. Պետրոսյանի վերաբերյալ քրեական գործի հերթական դատական նիստի ժամանակ դատական կարգադրիչներն իրենց արգելել են մտնել դատական նիստերի դահլիճ՝ պատճառաբանելով դահլիճում նստելու տեղ չլինելու հանգամանքով: Խնդրի վերաբերյալ Պաշտպանի կողմից կատարված հարցումներին ի պատասխան՝ ՀՀ դատական դեպարտամենտի կողմից տրվել են պարզաբանումներ առ այն, որ օբյեկտիվ պատճառներով դատական նիստերի դահլիճներում հնարավոր է ապահովել միայն սահմանափակ թվով անձանց միաժամանակյա մուտքն ու ներկայությունը և հնարավոր են իրավիճակներ, մասնավորապես, հասարակական հնչեղություն ունեցող գործերի պարագայում, երբ դատական նիստերի դահլիճների մարդաշատ լինելու պատճառով անձանց որոշ խմբերի հնարավորություն չտրվի մուտք գործել դատական նիստերի դահլիճ և ներկա գտնվել ընթացող դատավարությանը: Տեղեկացվել է նաև, որ հասարակական հնչեղություն ունեցող գործերի քննարկման պարագայում դատական նիստին ներկա գտնվելու ցանկություն ունեցող անձանց թիվը կարող է աննկարագրելի մեծաքանակ լինել, ինչը նախապես կանխատեսել հնարավոր չէ, հետևաբար, անհնար է նաև այդ ուղղությամբ ձեռնարկել որևէ միջոցառում: Այնուհանդերձ, հաշվի առնելով հրապարակային դատաքննության սահմանադրական սկզբունքի ապահովման անկյունաքարային կարևորությունը և նման դեպքերը ապագայում բացառելու անհրաժեշտությունը՝ Պաշտպանը ՀՀ դատարանների նախագահների խորհրդին և Դատական դեպարտամենտին առաջարկել է ձեռնարկել միջոցառումներ դատական դահլիճի տեղերի թվաքանակի հետևանքով դատաքննության հրապարակայնության սահմանափակումները կանխարգելելու ուղղությամբ, որոնք, ի թիվս այլոց, կարող են իրականացվել հետևյալ եղանակներով: Այսպես, օրինակ, միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ պետությունների կողմից դատական դահլիճի տեղերի սահմանափակ լինելու պայմաններում դատաքննության լիարժեք հրապարակայնության ապահովման նպատակով ձեռնարկվում են տարբեր գործողություններ: Օրինակ՝ ՌԴ Գերագույն արբիտրաժային դատարանի պլենումի «Արբիտրաժային դատավարության հրապարակայնության ապահովման վերաբերյալ» 08.10.2012 թվականի թիվ 61 որոշմամբ՝ դատաքննության հրապարակայնությանն առնչվող դրույթների միասնական մեկնաբանությունն ու կիրառությունն ապահովելու նպատակով արբիտրաժային դատարաններին տրվել են հստակ պարզաբանումներ: Մասնավորապես, արբիտրաժային դատարանները պետք է հաշվի առնեն, որ դատական քննությունը դռնփակ անցկացնելու հիմքերի բացակայության պարագայում դատարանն
322
իրավունք չունի արգելել դատական նիստին ներկա գտնվել ցանկացող քաղաքացիների մուտքը, այդ թվում՝ դատական դահլիճում բավարար տեղ չլինելու պատճառով: Այդ դեպքերում դատարանում կարող են ստեղծվել նման անձանց կողմից դատաքննության ընթացքին ծանոթանալու հնարավորություններ, օրինակ՝ դատական նիստի հեռարձակման ապահովման միջոցով910: Մեկ այլ օրինակ՝ ԱՄՆ Ջորջիա նահանգի Դատական որակավորման հանձնաժողովի կողմից 28.08.2013 թվականին ընդունված թիվ 239 եզրակացությամբ դատավորներին կոչ է արվել՝ քննարկել այն տարբերակները և այլընտրանքները, որոնք հնարավորություն կտան անձանց ծանոթանալու և մասնակցելու դատաքննությանը, հաշվի առնելով, որ շատ դատական դահլիճներ բավարար նստատեղեր չունեն, օրինակ՝ նիստը դիտելու համար առանձնացված սենյակներ հատկացնելու, լրացուցիչ նստարաններ տեղադրելու, ավելի սեղմ ժամանակացույցեր կազմելու միջոցով և այլն911: Եզրակացությամբ նշվել է նաև, որ հանրությունն ունի դատական քննության մատչելիության սահմանադրական իրավունք և հանրային պաշտոնատար անձինք ու ծառայողները պարտավոր են ապահովել այս մատչելիությունն անխոչընդոտ կերպով:
ՄԻԵԴ-ը բազմիցս անդրադարձել է դատական քննության հրապարակայնության սկզբունքին՝ արձանագրելով, որ դատաքննության հրապարակայնությունը հանդիսանում է ՄԻԵԿ-ի 6-րդ հոդվածով ամրագրված հիմնարար սկզբունք: Արդարադատության իրականացման թափանցիկությունն ու հրապարակայնությունը նպաստում է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված հիմնական նպատակի՝ արդար դատաքննության իրականացմանը, որի երաշխավորումը ժողովրդավարական հասարակության հիմնարար սկզբունքներից մեկն է912: Այսպես, օրինակ, «Հումաթովն ընդդեմ Ադրբեջանի» գործով ՄԻԵԴ-ը գտել է, որ դատաքննությունը համապատասխանում է հրապարկայնության պահանջին, եթե միայն հանրությունը կարող է տեղեկատվություն ստանալ քննության ժամանակի և վայրի մասին և եթե այդ վայրը մատչելի է իր համար: Շատ դեպքերում այս պահանջները բավարարված կարող են համարվել, երբ դատական նիստը կայանում է դատական դահլիճում, որը բավարար չափով մեծ է հասարակության ներկայացուցիչներին տեղավորելու համար: Այսպիսով, թե ներպետական օրենսդրությունը, և թե դատական պրակտիկան պետք է ապահովեն հասարակության համար դատական նիստերին մասնակցելու հնարավորությունը, եթե հասարակության անդամները այդպիսի ցանկություն ունեն913: ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների կոմիտեն Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 14(1)-րդ հոդվածի խախտում է ճանաչել այն դեպքում, երբ հանրային անձի վերաբերյալ գործի քննությունն իրականացվել է փոքր դատական դահլիճում, որում կարող էին տեղավորվել ընդամենը 12 անձ, և որ այդ գործի նկատմամբ ողջամտորեն կարող էր ակնկալվել հանրային զգալի հետաքրքրությունը: Կոմիտեն արձանագրել է նաև, որ պետությունը չի ներկայացրել
910 http://yurbox.ru/sudebnaya-praktika/arbitrazh/plenumy-vas-rf/item/215-postanovlenie-plenuma-vas-rf-ot-08102012-n-61
911 https://www.schr.org/files/post/files/JQCOpinion239.pdf
912 Axen v. Germany (1983); Diennet v. France (1995); Moser v. Austria (2006)
913 Legal Digest of International Fair Trial Rights, OSCE/ODIHR, 2012
323
փաստարկներ առ այն, թե ինչ միջոցներ են ձեռնարկվել դատական նիստին մասնակցելու ցանկություն ունեցող անձանց տեղավորելու համար, հաշվի առնելով դիմումատուի՝ որպես հանրային անձի դերը914:
2014 թվականին Պաշտպանի կողմից ներկայացվել է դատավորի նկատմամբ կարգապահական վարույթ հարուցելու վերաբերյալ շուրջ 70 հաղորդում, որոնցից որևէ մեկը հիմք չի հանդիսացել կարգապահական վարույթի հարուցման համար: Միաժամանակ Արդարադատության խորհրդի կարգապահական հանձնաժողովից, իսկ 2014 թվականի կատարված փոփոխությունների ուժի մեջ մտնելու հետո նաև՝ Էթիկայի և կարգապահական հարցերի հանձնաժողովից ստացված գրություններն ու որոշումները չեն ունեցել ըստ էության պատճառաբանություններ կարգապահական վարույթի հարուցումը մերժելու վերաբերյալ: Պաշտպանի կողմից դատավորի նկատմամբ կարգապահական վարույթ հարուցելու վերաբերյալ ներկայացված հաղորդումներից մեկը, որով արձանագրված խախտումը նույնական է եղել Արդարադատության խորհրդի կողմից այլ դատավորի նկատմամբ կայացված որոշմամբ արձանագրված խախտմանը, նորից հիմք չի հանդիսացել կարգապահական վարույթի հարուցման համար:
ՀՀ դատական դեպարտամենտի տրամադրած տեղեկատվության համաձայն՝ 2014 թվականի ընթացքում կալանքը որպես խափանման միջոց կիրառելու մասին ստացվել է 2331 միջնորդություն, որից 2203-ը (94.5%) բավարարվել է, 122-ը՝ (5.2%) մերժվել, իսկ 6-ը՝ թողնվել առանց քննության: Նույն ժամանակահատվածում ստացվել է գրավը որպես կալանավորման այլընտրանքային խափանման միջոց կիրառելու մասին 572 միջնորդություն, որից 99-ը (17.3%) բավարարվել է, 462-ը (80.8%)՝ մերժվել, 9-ը (1.6%)՝ թողնվել է առանց քննության (2-ի (0.3%) քննությունը 30.12.2014թ. դրությամբ եղել է անավարտ): Հատկանշական է, որ ՀՀ դատական դեպարտամենտի կողմից հրապարակված՝ ՀՀ դատարանների 2012-2013 թվականների գործունեության վերաբերյալ համեմատական վիճակագրական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ գրեթե նույն իրավիճակն է եղել նաև 2013 թվականի ընթացքում: Այսպես, ՀՀ առաջին ատյանի դատարաններում ստացվել է 3172 միջնորդություն՝ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու մասին, որոնցից 3011-ը (94.9%) բավարարվել է, 153-ը՝ (4.85%) մերժվել, իսկ 8-ը թողնվել է առանց քննության: Նույն ժամանակահատվածում ՀՀ առաջին ատյանի դատարաններում ստացվել է գրավը որպես կալանավորման այլընտրանքային խափանման միջոց կիրառելու մասին 576 միջնորդություն, որից 129-ը (22.4%) բավարարվել է, 427-ը (74.1%)՝ մերժվել, 16-ը թողնվել է առանց քննության: Նշված վիճակագրությունը ևս մեկ անգամ հաստատում է կալանավորումը որպես խափանման միջոց դատարանների կողմից կիրառելու լայնածավալ պրակտիկան, այն դեպքում, երբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց կիրառելու որոշումները հիմնականում դատարանների կողմից ըստ էության չեն պատճառաբանվում:
2013 թվականին Պաշտպանը հանդես է եկել Արդար դատաքննության իրավունքի վերաբերյալ արտահերթ հրապարակային զեկույցով, որով անդրադարձել է դատական համակարգում առկա ներքին ճնշումներին, կոռուպցիոն դրսևորումներին, 914 Mikhail Marinich v. Belarus, Communication No. 1502/2006, U.N. Doc. CCPR/C/99/D/1502/2006 (2010)
324
Արդարադատության խորհրդի կողմից կիրառված երկակի ստանդարտներին և Արդարադատության խորհուրդը՝ որպես Վճռաբեկ դատարանի կողմից ստորադաս ատյանի դատարանների դատավորների նկատմամբ ուղղակի և անուղղակի ճնշումների գործադրման հիմնական լծակ կիրառելու հարցերին: ԵԽ մարդու իրավունքների հանձնակատարի կողմից 2015 թվականի մարտին հրապարակված զեկույցով, ըստ էության, վերահաստատվել է նույն խնդիրների առկայությունը նաև այսօր: Այսպես, Զեկույցով նշվել է, որ Հանձնակատարին մտահոգում են ստացված տեղեկություններն այն մասին, որ դատական բարձր ատյանները միջամտում են ավելի ցածր ատյանների դատավորների աշխատանքին: Անհատ դատավորներից յուրաքանչյուրի անկախությունը ողջ դատական համակարգի անկախության անհրաժեշտ նախադրյալն է: Նշվել է նաև, որ կարգապահական վարույթները չպետք է օգտագործվեն որպես ազդեցության կամ վրեժխնդրության գործիք դատավորների նկատմամբ, և դրանց կամայական օգտագործումը կանխելու համար պետք է ներդրվեն անհրաժեշտ երաշխիքներ:915
ՀՀ տասնութ տարին լրացած քաղաքացիներն ունեն ընտրելու և հանրաքվեներին մասնակցելու, ինչպես նաև անմիջականորեն և կամքի ազատ արտահայտությամբ ընտրված իրենց ներկայացուցիչների միջոցով պետական կառավարմանը և տեղական ինքնակառավարմանը մասնակցելու իրավունք (Սահմանադրություն, Հոդված 30): Այսպես, 2014 թվականին Պաշտպանին են ներկայացվել «ՀՀ ընտրական օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին», «Հանրաքվեի մասին» և մի շարք այլ հարակից օրենքներում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին օրենքների նախագծեր, որոնց վերաբերյալ Պաշտպանը ներկայացրել է մի շարք առաջարկություններ և դիտողություններ: Այսպես, «Հանրաքվեի մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի (Օրենքի նախագիծ) 17-րդ հոդվածի 5-րդ մասով նախատեսվել է, որ hանրաքվեի արդյունքներն անվավեր ճանաչելու մասին դիմում կենտրոնական հանձնաժողով կարող են ներկայացնել Հանրապետության Նախագահը, Ազգային ժողովը, պատգամավորների առնվազն մեկ հինգերորդը հանրաքվեի արդյունքներն ամփոփելու համար սահմանված ժամկենտի ավարտից ոչ ուշ, քան 2 օր առաջ մինչև ժամը 18.00: Այս պարագայում հանրաքվեի արդյունքները անվավեր ճանաչելու դիմում ներկայացնելու իրավունք չեն ունենում քաղաքացիները, մինչդեռ «Հանրաքվեի ժամանակ բարեխիղճ գործելակերպի կանոնագիրք» 235 բանաձևի (այսուհետ նաև՝ Բանաձև) գլուխ II-ի 3.3 կետի «e» մասի համաձայն՝ բոլոր քվեարկողները պետք է ունենան բողոքարկելու իրավունք: Բողոքարկելու համար պետք է նախատեսված լինի քվեարկողների խելամիտ քանակ: Նշենք, որ միջազգային փորձի ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ Իռլանիայում, Իտալիայում, Շվեյցարիայում, Ռուսաստանում և մի շարք այլ երկրներում բոլոր քվեարկողները կարող են բողոք ներկայացնել հանրաքվեի արդյունքներն անվավեր ճանաչելու կապակցությամբ: Առաջարկվել է Օրենքի նախագծով սահմանել կարգավորում, որը թույլ կտա բոլոր
915https://wcd.coe.int/com.instranet.InstraServlet?command=com.instranet.CmdBlobGet&InstranetImage=2701645&SecMode=1&DocId=2243332&Usage=2
325
քվեարկողներին ևս հանրաքվեի արդյունքները անվավեր ճանաչելու դիմում ներկայացնել համապատասխան մարմնին:
Պաշտպանի կարծիքին ներկայացված՝ «ՀՀ ընտրական օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի (Նախագիծ) 21-րդ հոդվածով ՀՀ ընտրական օրենսգրքի (Օրենսգիրք) 66-րդ հոդվածի 4-րդ մասը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ, որի հետևանքով հանվում է ընտրողների ստուգման երկաստիճան համակարգը՝ անձը հաստատող փաստաթուղթը դրոշմակնքելու ինստիտուտը, որը նպատակ ունի կանխել իրավախախտումները և չի ավելացվում այդ ինստիտուտին փոխարինող որևէ այլ մեխանիզմ: Մինչդեռ, միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ընտրախախտումների կանխարգելման արդյունավետ մեխանիզմ է հանդիսանում ընտրողների ստուգման երկաստիճան համակարգը, այսինքն` ոչ միայն ընտրական ցուցակների կազմման, վարման, դրանց հրապարակայնության, ընտրական տեղամասում ընտրողների ցուցակում ընտրողի անձը հաստատող փաստաթղթի տվյալների գրանցման կանոնակարգումները, այլև դրանց դրոշմակնքումը կամ ընտրողի մատների թանաքոտումը916: Դեռևս 2008 թվականին Վենետիկի հանձնաժողովը, անդրադառնալով դրոշմակնքման հարցին, առաջարկել էր օգտագործել մատների թանաքոտման ինստիտուտը: Իսկ 2012 թվականին ԵԽԽՎ-ն հայտնել է, որ ընտրախախտումների դեմ պայքարի առավել դասական և փորձված միջոց է ընտրողների մատների թանաքոտումը:
Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Հայաստանի Հանրապետությունում ներդրվել է նույնականացման քարտերի ինստիտուտը, այնուամենայնիվ անընդունելի է համարվել Նախագծով ընտրողների ստուգման երկաստիճան համակարգի վերացումն ընդհանրապես: Առաջարկվել է մշակել ստուգման երկաստիճան համակարգի նոր մեխանիզմներ, որոնք արդիական կլինեն նաև նույնականացման քարտերի ներդրման պարագայում:
Օրենսգրքի 46-րդ հոդվածի 3-րդ մասով սահմանված է այն անձանց շրջանակը, ովքեր կարող են ընտրական տեղամասում քվեարկության արդյունքներն անվավեր ճանաչելու դիմում ներկայացնել: Նշենք, որ Վենետիկի հանձնաժողովը 26.05.2011 թվականին ներկայացրել է կարծիք ՀՀ ընտրական օրենսգրքի վերաբերյալ (այսուհետ՝ Կարծիք), որտեղ, անդրադառնալով 46-րդ հոդվածի 3-րդ մասին, նշվում է, որ անհրաժեշտ է ընտրական տեղամասում քվեարկության արդյունքները անվավեր ճանաչելու դիմում ներկայացնող անձանց ցուցակում ավելացնել նաև ընտրողներին կամ խումբը, որը բաղկացած կլինի ընտրողների ամրագրված քանակից: Միևնույն ժամանակ, ՀՀ Նախագահի 2013 թվականի փետրվարի 18-ի ընտրությունների վերաբերյալ ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի կողմից կազմված «Ընտրությունների դիտորդական առաքելության վերջնական զեկույցի» (ԺՀՄԻԳ նախագահական զեկույց) առաջնային հանձնարարականների մեջ նշված է, որ. «Ընտրական օրենսգիրքը կարող է փոփոխվել՝ իրավունք տալով քաղաքացիներին (կամ մի խումբ քաղաքացիների),
916 Նման պրակտիկա առկա է Եգիպտոսում, Լատվիայում, Հնդկաստանում, Մեքսիկայում, Պերուում և մի շարք այլ պետություններում:
326
հավատարմագրված տեղական դիտորդներին և քաղաքացիական հասարակության խմբերին դիմումներ ներկայացնել ընտրական հանձնաժողովների որոշումների և գործողությունների, քարոզչության անօրինական իրականացման և ընտրությունների արդյունքների դեմ»: Միևնույն ժամանակ, ՀՀ Ազգային ժողովի 2012 թվականի մայիսի 6-ի ընտրությունների վերաբերյալ ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի կողմից կազմված «Ընտրությունների դիտորդական առաքելության վերջնական զեկույց»-ում (ԺՀՄԻԳ ԱԺ զեկույց) ևս ամրագրվել է վերոնշյալ փոփոխության անհրաժեշտության մասին:
Կարևորելով Հայաստանում նշված ինստիտուտը ներդնելու անհրաժեշտությունը՝ առաջարկվել է Նախագծով Օրենսգրքի 46-րդ հոդվածում կատարել համապատասխան փոփոխություն, որի արդյունքում քաղաքացիներին (կամ մի խումբ քաղաքացիների), հավատարմագրված տեղական դիտորդներին և քաղաքացիական հասարակության խմբերին հնարավորություն կընձեռվի դիմումներ ներկայացնել ընտրությունների արդյունքների վիճարկման, ինչպես նաև ընտրական հանձնաժողովների որոշումների և գործողությունների, քարոզչության՝ օրենսդրությամբ սահմանված պահանջների խախտմամբ իրականացնելու վերաբերյալ: Հարկ է նշել նաև, որ ՌԴ Սահմանադրական դատարանը 22.04.2013 թվականի N 8-П որոշմամբ հակասահմանադրական է ճանաչել քաղաքացիների՝ ընտրությունների արդյունքների բողոքարկման արգելքը սահմանող նորմը:
Միաժամանակ, Օրենսգրքի 108-րդ հոդվածի 2-րդ մասը երաշխիքներ է ստեղծում ընտրությունների ժամանակ կանանց համար գենդերային քվոտայի ապահովման համար917: Սակայն, ԺՀՄԻԳ ԱԺ զեկույցի առաջնահերթ հանձնարարականի մեջ նշված է, որ թեկնածուների առաջադրման քվոտայի արդյունավետությունը պետք է վերանայվի, որպես ժամանակավոր հատուկ միջոց՝ կանանց որպես թեկնածու լինելու իրավունքի և հնարավորության փաստացի հավասարությանը հասնելու նպատակով: Մասնավորապես, վերոնշյալ զեկույցում նշվել է, որ ընտրությունների ժամանակ համամասնական ցուցակների համար 20 տոկոս գենդերային քվոտայի պահանջը բավարարվել էր, թեպետ, այս քվոտայի արդյունավետությունը սահմանափակ է, քանի որ թեկնածուները կարող են ինքնաբացարկ հայտնել ցուցակի գրանցումից հետո, մինչդեռ սկզբնական գենդերային համամասնությունը վերականգնելու պահանջ օրենսդրությամբ սահմանված չէ: Ընտրությունների արդյունքների ամփոփումից հետո պարզ է դարձել, որ ընտրված բոլոր պատգամավորներից կանանց թիվը կազմում է միայն 11 տոկոս: Սա նշանակում է, որ քվոտայի պահանջը հստակ կարգավորված չէ, որն արդյունքում կարող է կրել ձևական բնույթ: Հետևաբար, առաջարկվել է ավելի հստակ կարգավորել վերոնշյալ դրույթը, որը, մասնավորապես, ցուցակի գրանցումից հետո ինքնաբացարկ հայտնած կին թեկնածուների փոխարեն կապահովի գենդերային քվոտայի պահանջը:
ԺՀՄԻԳ նախագահական ընտրությունների վերաբերյալ զեկույցում առկա
917 Ազգային ժողովի համամասնական ընտրակարգով կուսակցության, կուսակցությունների դաշինքի և դաշինքում ընդգրկված կուսակցություններից յուրաքանչյուրի ընտրական ցուցակի 2-րդ համարից սկսած ցանկացած ամբողջ թվով հնգյակներում (2-6, 2-11, 2-16 և այդպես շարունակ` մինչև ցուցակի ավարտը) յուրաքանչյուր սեռի ներկայացուցիչների թիվը չպետք է գերազանցի 80 տոկոսը:
327
թերությունների շարքում է տեղական դիտորդների հավատարմագրման համար ավելորդ խոչընդոտները և դիտորդական կազմակերպության հավատարմագրումը կամայականորեն չեղյալ համարելը, որի վերաբերյալ հանձնարարականում նշված է. «Ընտրական օրենսգիրքը կարող է փոփոխվել, որպեսզի հնարավոր լինի խուսափել տեղական դիտորդական կազմակերպության հավատարմագրումը կամայականորեն չեղյալ համարելու հնարավորությունից՝ նրա անհատ անդամների կողմից խախտումների դեպքում»: Թեև Նախագծի 11-րդ հոդվածով նախատեսվում է Օրենսգրքի 30-րդ հոդվածում կատարել որոշակի փոփոխություններ, այդուհանդերձ, այդ փոփոխությունները խնդրահարույց են: Մասնավորապես, հոդվածի 5-րդ մասում «համապատասխան կազմակերպությունը» բառերից հետո լրացվում են «կամ դիտորդին» բառերը: Վերոնշյալը Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի հայեցողությանն է թողնում դիտորդի կողմից որևէ թեկնածուի, համամասնական ընտրակարգով ընտրություններին մասնակցող կուսակցության, կուսակցությունների դաշինքի աջակցելու դեպքում համապատասխան կազմակերպությանը կամ դիտորդին դիտորդական առաքելություն իրականացնելու իրավունքից զրկելու հարցի որոշումը:
ԺՀՄԻԳ նախագահական ընտրությունների վերաբերյալ զեկույցի համաձայն՝ քարոզարշավի դրույթները, որոնք նպատակ ունեն ստեղծել հավասար պայմաններ բոլոր թեկնածուների համար, կիրառվում են միմիայն պաշտոնական քարոզարշավի ժամանակահատվածում, այսինքն՝ ոչ այն շաբաթվա ընթացքում, որը հաջորդում է թեկնածուների գրանցման ավարտին: Նույն զեկույցի հանձնարարականների մեջ նշվում է հետևյալը. «Ընտրական օրենսգիրքը պետք է փոփոխվի՝ սահմանելով, որ նախընտրական քարոզարշավը պաշտոնապես մեկնարկի ամենաուշը թեկնածուների գրանցման վերջնաժամկետի հաջորդ օրը, որպեսզի քարոզարշավի կանոնակարգումները կիրառվեն»: Մասնավորապես, Օրենսգրքի 18-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «Նախընտրական քարոզչության ժամանակահատվածը սկսվում է թեկնածուների, կուսակցությունների ընտրական ցուցակների գրանցման համար ՀՀ ընտրական օրենսգրքով սահմանված ժամկետի վերջին օրվան հաջորդող 7-րդ օրը և ավարտվում քվեարկության օրվանից մեկ օր առաջ»: Հաշվի առնելով բարձրացված հարցի կարևորությունը՝ առաջարկվել է ընտրական քարոզարշավի մեկնարկման այլ ժամանակահատված սահմանել, օրինակ` թեկնածուների գրանցման վերջնաժամկետի հաջորդ օրը:
Օրենսգիրքը նախատեսում է քվեարկության օրը լրացուցիչ ցուցակների կազմման հնարավորությունը, մասնավորապես, 12-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն. «Քվեարկության օրվան նախորդող 4 օրվա ընթացքում` մինչև քվեարկության ավարտը, յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իրեն ընտրողների ցուցակում ընդգրկելու մասին դիմում ներկայացնել լիազոր մարմին: Ցուցակներում ընդգրկվելու մասին դիմումների վերաբերյալ որոշումները կայացվում են այնպիսի ժամկետներում, որ ընտրողը հնարավորություն ունենա մասնակցել քվեարկությանը: Ընտրողների ցուցակում ընդգրկվելու մասին լիազոր մարմնի տեղեկանքի հիման վրա ընտրողների ցուցակում լրացում կատարում է տեղամասային ընտրական հանձնաժողովը քվեարկության օրը` Ընտրական օրենսգրքի 13-րդ հոդվածով սահմանված կարգով՝ լրացուցիչ ցուցակ
328
կազմելու միջոցով»: Նախագծով փոփոխություններ են նախատեսվում վերոնշյալ հոդվածում, սակայն անփոփոխ է մնում ընտրության օրը լրացուցիչ ցուցակների կազմման ինստիտուտը: Մինչդեռ, «Եվրոպայում ընտրական իրավունքի և ընտրական վարչարարության վերաբերյալ» Վենետիկի հանձնաժողովի զեկույցում (CDLAD(2006)018) հատուկ անդրադարձ է կատարվում լրացուցիչ ցուցակների կիրառման խնդրին ԵԽ անդամ պետություններում: Զեկույցում ընդգծվում է նաև այն հանգամանքը, որ լրացուցիչ ցուցակների առկայությունը բարձրացնում է բազմակի քվեարկության, ինչպես նաև ընտրողների կողմից սխալ համայնքում քվեարկելու ռիսկը: Առաջարկությունն ուղղված է ընտրական ցուցակների կազմման և վերահսկման ընթացակարգերի կատարելագործմանը և քվեարկության օրը ընտրողի կողմից գրանցվելու հնարավորության բացառմանը: Նշենք նաև, որ ԵԽ Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից հաստատված` Ընտրական հարցերում բարենպաստ գործունեության կանոնագրքով սահմանվում է ցուցակում չգրանցված ընտրողի գրանցման վարչական կամ դատական ընթացակարգի նախատեսման պահանջը` քվեարկության օրը տեղամասային կենտրոնում գրանցվելու արգելքի վերապահումով: Ավելին, ԺՀՄԻԳ ԱԺ զեկույցում որպես մտահոգիչ հիմնախնդիր շեշտադրվել է հենց ընտրությանը նախորդող վերջին երկու օրերի ընթացքում տեղամասային ընտրական հանձնաժողովներին ընտրողների ցուցակները տրամադրելուց հետո և քվեարկության օրը ցուցակներում անսահմանափակ լրացումներ կատարելու հնարավորությունը: Հետևաբար, առաջարկվել է Նախագծով սահմանել դրույթ, որը կարգելի ընտրության օրը լրացուցիչ ընտրացուցակների կազմումը:
Օրենսգիրքը սահմանում է ընտրական գրավի չափը, մասնավորապես հանրապետության Նախագահի թեկնածուի համար՝ նվազագույն աշխատավարձի 8.000-ապատիկի չափ, Ազգային ժողովի մեծամասնական ընտրակարգով պատգամավորի թեկնածուների համար՝ նվազագույն աշխատավարձի 1.000-ապատիկի չափ, Ազգային ժողովի համամասնական ընտրակարգով ընտրություններին մասնակցող կուսակցությունների համար՝ նվազագույն աշխատավարձի 8.000-ապատիկի չափ: Միջազգային փաստաթղթերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ընտրական գրավի չափը ենթակա է բազմակողմանի ուսումնասիրման, քանի որ յուրաքանչյուր քաղաքացի պետք է հնարավորություն ունենա առաջադրելու իր թեկնածությունը: Մասնավորապես, Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից հաստատված` Ընտրական հարցերում բարենպաստ գործունեության կանոնագրքի (CDL-AD(2002)023rev) համաձայն` ընտրական գրավը ստորագրահավաքի համեմատությամբ համարվում է առավել արդյունավետ մեխանիզմ, քանի որ այդ համակարգը չունի այն թերությունները, որոնք առկա են ստորագրահավաքի պարագայում, մասնավորապես, ստորագրությունների հավաքագրման համար անհրաժեշտ տևական ժամանակահատվածը, ստորագրությունների գաղտնիության չպահպանման և դրանք ստուգելու անհրաժեշտության հանգամանքները: Միևնույն ժամանակ, ընտրական գրավը ունի մեկ թերություն ստորագրահավաքի համակարգի համեմատությամբ, քանի որ թեկնածու առաջադրվելու հնարավորությունը կախվածության մեջ է դրվում վերջինիս ֆինանսական միջոցներից, այլ ոչ թե նրա նկատմամբ եղած քաղաքական աջակցությունից: Կանոնագրքով սահմանվում է, որ ընտրական գրավի պահանջի
329
սահմանված լինելու պարագայում գրավի չափը և ձայների քանակը, որն անհրաժեշտ է գրավի փոխհատուցման համար, չպետք է լինի շատ բարձր: Բացի դրանից՝ Օրենսգրքով սահմանված ընտրական գրավի խնդրին անդրադարձ է կատարվել Վենետիկի հանձնաժողովի և ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի համատեղ կարծիքի մեջ (CDL-AD(2011)032): Մասնավորապես, նշվել է, որ Օրենսգրքով ստորագրահավաքի՝ որպես այլընտրանքի չնախատեսման պարագայում պետք է առավել կարևորվեն ընտրական գրավի չափերը, որպեսզի գրավը կամայական խոչընդոտ չդառնա թեկնածուի առաջադրման համար: Վենետիկի հանձնաժողովը և ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ն առաջարկել են քննարկել ընտրական գրավը ստորագրահավաքով փոխարինելու հարցը: Առաջարկվել է թողնել երկու տարբերակներից որևէ մեկի ընտրության հնարավորությունը թեկնածուների համար, ինչով կարելի է խուսափել այն իրավիճակից, երբ թեկնածության առաջադրումը կախված կլինի թեկնածուի ֆինանսական դրությունից: Ելնելով վերոգրյալից` առաջարկվել է վերանայել ընտրական գրավի չափը, կամ նախատեսել ստորագրահավաքի առկայությունը` որպես ընտրական գրավին փոխարինող այլընտրանք:
Օրենսգրքով սահմանված են նախընտրական հիմնադրամներում կատարվող մուծումների առավելագույն չափերը, սակայն սահմանված չէ նախընտրական քարոզչություն իրականացնելուն ուղղված ցանկացած միջոցառման ֆինանսավորման առավելագույն չափը, ինչը կարող է գործնականում խնդրահարույց լինել: Մասնավորապես, Օրենսգրքի 26-րդ հոդվածով ծախսերի առավելագույն չափ սահմանվում է միայն զանգվածային լրատվության միջոցներով նախընտրական քարոզչության իրականացման, դահլիճների, տարածքների վարձակալման, քարոզչական պաստառների պատրաստման (տեղադրման), քարոզչական տպագիր և այլ նյութերի ձեռքբերման, ընտրողներին տրամադրվող քարոզչական բոլոր տեսակի նյութերի (ներառյալ` տպագիր նյութերի) պատրաստման, ֆինանսավորման օգտագործման համար: Մինչդեռ հիմնադրամի միջոցները կարող են ուղղվել ցանկացած այլ միջոցառումների համար, որի համար առավելագույն չափ սահմանված չէ: Օրենսգրքի վերաբերյալ Վենետիկի հանձնաժողովի և ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի համատեղ կարծիքով (CDL-AD(2011)032) առաջարկվել է վերանայել Օրենսգրքի 26-րդ հոդվածը` քարոզարշավին առնչվող բոլոր ծախսերը հաշվի առնելու նպատակով:
Օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի համաձայն, «Նախընտրական քարոզչության սահմանված կարգի այնպիսի խախտման դեպքում, որը կարող է էական ազդեցություն ունենալ ընտրությունների արդյունքների վրա, եթե այն կատարել է թեկնածուն, համամասնական ընտրակարգով ընտրություններին մասնակցող կուսակցությունը, կուսակցությունների դաշինքը, ապա թեկնածուին, կուսակցության, կուսակցությունների դաշինքի ընտրական ցուցակը գրանցած հանձնաժողովը դիմում է դատարան` թեկնածուի, կուսակցության, կուսակցության դաշինքի ընտրական ցուցակի գրանցումն ուժը կորցրած ճանաչելու համար»: Նախագծով այս դրույթը վերախմբագրվում է հետևյալ կերպ. «Նախընտրական քարոզչության սահմանված կարգի այնպիսի խախտումը, որը կրում է շարունակական բնույթ կամ թույլ տրված խախտման հետևանքները հնարավոր չէ վերացնել և թույլ տրված խախտումը կարող է էական ազդեցություն ունենալ ընտրությունների
330
արդյունքների վրա, ապա` թեկնածուին, կուսակցության, կուսակցությունների դաշինքի ընտրական ցուցակը գրանցած հանձնաժողովը դիմում է դատարան` թեկնածուի, կուսակցության, կուսակցության դաշինքի ընտրական ցուցակի գրանցումն ուժը կորցրած ճանաչելու համար»ֈ Հաշվի առնելով այն, որ Օրենսգրքով սահմանված չեն ընտրությունների արդյունքների վրա էական ազդեցություն ունեցող նախընտրական քարոզչության սահմանված կարգի խախտման որոշման չափորոշիչները, անհրաժեշտ է Օրենսգրքով հստակեցնել այդ եզրույթը` դրա տարբերակված կիրառումից խուսափելու նպատակով: Առաջարկվել է նաև համանման կարգավորում սահմանել նաև «Հանրաքվեի մասին» ՀՀ օրենքի նախագծում:
ՀՀ Սահմանադրությունն ամրագրում է յուրաքանչյուր անձի` այլ անձանց հետ միավորումներ կազմելու և դրանց անդամագրվելու իրավունքը (Հոդված 28): 2014 թվականին Պաշտպանի կարծիքին է ներկայացվել «Հասարակական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը, ինչպես նաև մի շարք այլ օրենքներում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին օրենքի նախագծերը: Դրանք ուսումնասիրվել են միավորվելու իրավունքի բնագավառի միջազգային չափորոշիչների, ինչպես նաև միջազգային փորձի լույսի ներքո, որից հետո Պաշտպանի աշխատակազմի կողմից կազմակերպվել է կլոր սեղան-քննարկում մի շարք հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների հետ՝ վերոգրյալ օրենքների նախագծերի վերաբերյալ, որի ընթացքում ներկայացվել են բազմաթիվ առաջարկություններ և դիտողություններ: Նկատի ունենալով, որ վերոնշյալ նախագծերի վերաբերյալ Նախարարության կողմից կազմակերպած այլ քննարկման արդյունքում հասարակական կազմակերպությունների հետ ձեռք էին բերվել պայմանավորվածություններ՝ նախագծերի մի շարք դրույթների փոփոխության վերաբերյալ և նախագիծը ենթակա էր լրամշակման, Նախարարությանն առաջարկվել էր լրամշակումից հետո տրամադրել նախագծի փոփոխված տարբերակը՝ առարկայական դիտողություններ ներկայացնելու նպատակով: Նախագծերը, ի թիվս այլոց, հեղինակների կողմից հիմնավորվում էին ֆինանսական կայունության ապահովմամբ, իրավական կարգավորումների ազատականացմամբ, հաշվետվողականության և հանրային վերահսկողության բարձրացման անհրաժեշտությամբ, առաջարկվում էր ներդնել նաև ֆինանսական գործունեության աուդիտ, որը ներկայումս իրականացվում է ոչ առևտրային այլ կազմակերպությունների՝ կուսակցությունների և հիմնադրամների դեպքում: Չնայած մի շարք դրական կարգավորումներին` Նախագծում առկա են նաև խնդրահարույց կարգավորումներ՝ հատկապես հասարակական կազմակերպությունների գործունեության նկատմամբ քողարկված հսկողության, ինչպես նաև վերջիններիս վրա անհամաչափ բեռ դնելու առնչությամբ:
Դեռևս 2013 թվականի տարեկան զեկույցով Պաշտպանն արձանագրել է, որ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների զարգացման համար առանցքային դեր է զբաղեցնում կամավորական աշխատանքի ինստիտուտը: Սակայն, Հայաստանում օրենսդրորեն հստակ կարգավորված չէ կամավորական աշխատանքը, ինչը ժամանակակից ժողովրդավարական հասարակություններում հանդիսանում է քաղաքացիական ակտիվության հիմնական տարրերից մեկը:
331